«Χουντίνι» ή «Φρανκενστάιν»; Ο Λάζλο Πόλγκαρ ενέπνευσε και δίχασε θαυμαστές κι επικριτές… Η απήχηση των αγώνων σε μια χώρα με τόσο μικρή σκακιστική παράδοση, όπως η Ελλάδα έμοιαζε αμφίβολη. Η προσέλευση του κοινού στη σκακιστική Ολυμπιάδα σκακιού του 1988, που διεξήχθη στη Θεσσαλονίκη, ήταν όμως εντυπωσιακή. 

Όχι μόνο για χάρη του Γκάρι Κασπάροφ, του Ανατόλι Κάρποφ και των άλλων μεγάλων Grand-masters, αλλά για πρώτη φορά εξαιτίας (και) μια θηλυκής ομάδας. Το παιδί – «θαύμα» του παγκόσμιου σκακιού ήταν τότε ένα κορίτσι. Tο μικρότερο μέλος μιας ομάδας τριών αδελφών, που αποτελούσαν τα 3/4 της Εθνικής Ουγγαρίας.

Η 12χρονη Τζούντιτ Πόλγκαρ ήταν η μεγάλη attraction των αγώνων. Μαζί με την 19χρονη Σούζαν και την 14χρονη Σοφία χάρισαν στην Ουγγαρία το πρώτο χρυσό μετάλλιο στην ιστορία της, αποκαθηλώνοντας την πανίσχυρη Σοβιετική Ένωση (που έως τότε μετρούσε 10/10 νίκες). Άπαντες αναρωτιούνται πόση ευφυΐα μπορεί να χωράει στο μυαλό ενός 12χρονου, που απέναντι σε ενήλικες αντιπάλους έκανε 12 νίκες και μία ισοπαλία σε 13 παρτίδες!

Ο μύθος της επονομαζόμενης έκτοτε «Πολγκάρια» είχε μόλις ξεκινήσει. Τρεις αδελφές στην κορυφαία ομάδα του κόσμου. Όχι, δεν έτυχε. Eίναι ο ορισμός του… πέτυχε.

Γυρίζουμε 23 χρόνια πίσω, στα 1965. Ένας Ούγγρος ψυχολόγος (εβραϊκής καταγωγής) έχει μόλις συλλάβει το εκπαιδευτικό «πείραμα» του. Τυγχάνει να είναι παράλληλα προπονητής σκακιού και συγγραφέας σκακιστικών βιβλίων. Το όνομα του Λάζλο Πόλγκαρ. Στόχος του να αποδείξει ότι ιδιοφυΐα δεν γεννιέσαι, αλλά γίνεσαι.

«Κάθε παιδί που γεννιέται και μεγαλώνει υγιές είναι μια εν δυνάμει ιδιοφυΐα», ήταν το μότο του. Από νεαρή ηλικία είχε μελετήσει τη ζωή και το έργο 400 ξεχωριστών προσωπικοτήτων, από τον Σωκράτη μέχρι τον Αϊνστάϊν, αναζητώντας τι ήταν αυτό που τους συνέδεε, πέρα από τα ξεχωριστά τους επιτεύγματα. Το συμπέρασμα που έβγαλε ήταν ότι όλοι τους ξεκίνησαν να μελετούν από πολύ νωρίς και να έχουν εντατική εκπαίδευση.

Το ’65, σε ηλικία 19 ετών, ξεκινάει αλληλογραφία με μια Ουκρανή καθηγήτρια ξένων γλωσσών και της αναπτύσσει το όραμα του. Ο Πόλγκαρ σχεδίαζε να μη στείλει τα παιδιά του σχολείο, αλλά να τα εκπαιδεύσει ο ίδιος. Η Κλάρα γοητεύεται τόσο από το παιδαγωγικό project που θέλει να γίνει η μητέρα αυτών των παιδιών! Η αλληλογραφία εξελίσσεται σε σχέση και σύντομα βρίσκονται να ζουν παντρεμένοι σε ένα μικρό διαμέρισμα στη Βουδαπέστη.

To 1969 γεννιέται το πρώτο παιδί και το σχέδιο τίθεται σε εφαρμογή. Η κεντρική ιδέα είναι η εξής: Κάθε παιδί έχει την έμφυτη ικανότητα να γίνει ιδιοφυΐα σε ένα επιλεγμένο πεδίο δράσης αρκεί η εκπαίδευση του να ξεκινήσει πριν κλείσει τρία χρόνια ζωής και να αρχίσει να εξειδικεύεται στην ηλικία των έξι.

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα περιελάμβανε κατά βάση μαθηματικά, εκμάθηση ξένων γλωσσών (συχνά υπό τη συνοδεία κλασικής μουσικής), αλλά το μεγαλύτερο στοίχημα ήταν το σκάκι. Όλοι οι τοίχοι του σπιτιού ήταν γεμάτοι από σχεδιαγράμματα, όλες οι βιβλιοθήκες κατάφορτες με τόμους για το παιχνίδι.

Η πρωτότοκη Σούζαν ήταν μόλις 4 ετών, όταν ο πατέρας την πήρε από το χέρι και την οδήγησε σε έναν από τους σκακιστικούς ομίλους της πόλης, όπου σύχναζαν κυρίως ηλικιωμένοι. Μαζί είχαν και ένα μαξιλάρι για να μπορέσει το παιδάκι να φτάνει το τραπέζι.

Μέσα στο ντουμάνι απ’ τον καπνό, οι θαμώνες πίστεψαν ότι ο Πόλγκαρ τους έκανε πλάκα όταν επέμενε να παίξουν εναντίον του νηπίου. Λίγη ώρα αργότερα η περιφρόνηση ενός εκ των θαμώνων είχε εξελιχθεί στην απόλυτη ντροπή. «Δεν ξέρω ποιος είχε εκπλαγεί περισσότερο, αυτοί ή εγώ», έχει πει η Σούζαν για την πρώτη μεγάλη νίκη της. Λίγο καιρό αργότερα θα κατακτούσε διά περιπάτου το πρωτάθλημα κορασίδων κάτω των 11 της Βουδαπέστης, με 10 νίκες σε ισάριθμους αγώνες!

To 1974 το ζεύγος απέκτησε τη δεύτερη κόρη, τη Σοφία, και δύο χρόνια αργότερα την Τζούντιτ. Το σπίτι είχε μετατραπεί πλέον σε ένα σκακιστικό «κουκούλι» εκκόλαψης νοητικών φαινομένων. Το εύκολο ήταν να τους μάθει ο Λάζλο σκάκι, το δύσκολο να θρέψει το πάθος τους για το παιχνίδι. Όταν οι δύο νεότερες ήταν σε ηλικία που ένιωθαν την πατρική απόρριψη εφηύρε ένα τρικ για να κεντρίσει το ενδιαφέρον τους και να βάλει στην εξίσωση το στοιχείο του ανταγωνισμού.

Οι Σοφία και Τζούντιτ είχαν οπτική πρόσβαση στο δωμάτιο, όπου έκανε πολύωρες προπονήσεις με τη Σοφία, μόνο από ένα μικρό παράθυρο. Όταν οι μικρές ζήτησαν να μπουν μέσα για να ικανοποιήσουν την περιέργεια τους, ο Λάζλο ήταν σαφής: «μπορείτε να μπείτε και να παρακολουθήσετε μόνο αν μάθετε κι εσείς να παίζετε».

Ο Πόλγκαρ έδωσε μάχη με τις αρχές για να πάρουν οι κόρες του απαλλαγή απ’ το σχολείο, προφανώς όμως αυτό δεν σήμαινε για εκείνες μερικές παραπάνω ώρες ανεμελιάς. Οι βόλτες έξω ήταν ελάχιστες και το καθημερινό πρόγραμμα τόσο φορτωμένο, που ακόμα και το 20λεπτο διάλειμμα για συζήτηση και αστεία ήταν προκαθορισμένο. Δεν έλειπε όμως και η ψυχαγωγία μέσω σωματικής δραστηριότητας. Το σπίτι διέθετε τραπέζι του πινγκ-πονγκ, καθώς ο Λάζλο θεωρούσε ότι πρέπει να έχουν και καλή φυσική κατάσταση.

«Δεν ξέραμε τι είναι η τηλεόραση, ούτε το παιχνίδι στη γειτονιά. Ο πατέρας μου τα θεωρούσε χάσιμο χρόνου. Είναι ένας οραματιστής, σκέφτεται πάντα μεγαλεπήβολα και πιστεύει ότι οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν πολλά περισσότερα απ’ αυτά που τελικά κάνουν. Θεωρεί ότι η φράση ”έμφυτο ταλέντο” δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Το 99% της επιτυχίας οφείλεται στη σκληρή δουλειά. Συμφωνώ μαζί του», λέει η Σούζαν.

Το μεγαλύτερο επίτευγμα του Πόλγκαρ ήταν ότι κατάφερε να μεταδώσει τις αξίες αυτής της εναλλακτικής πνευματικής καθοδήγησης στα παιδιά του. Σύμφωνα με τον Αμερικανό ψυχολόγο του Boston College, Ελεν Γουίνερ, είναι εφικτό να αναγκάσεις το παιδί σου να δουλέψει σκληρότερα, καθόλου εύκολο όμως να συντηρήσεις τον ενθουσιασμό του σε βάθος χρόνου. Το ότι τα κορίτσια δεν επαναστάτησαν και παρέμειναν αφοσιωμένα στην αποστολή τους σημαίνει ότι έκανε κάτι πολύ καλά.

Κάποτε ο Λάζλο βρήκε τη Σοφία, περασμένα μεσάνυχτα, στην τουαλέτα με μια σκάκιερα στα γόνατά της. «Σοφία, άσε τα κομμάτια στην ησυχία τους, να κοιμηθούν», της είπε, γνέφοντάς της, να πάει για ύπνο. «Μπαμπά, εκείνα δεν με αφήνουν να πάω για ύπνο», τον αποστόμωσε!

Μέσα από τη σκληρή προπόνηση – έως και 6 ώρες καθημερινά – και τον μεταξύ τους ανταγωνισμό, οι αδελφές Πόλγκαρ εξελίχθηκαν σε top σκακίστριες παγκοσμίως. Πριν από την Ολυμπιάδα του 1988 η Σούζαν είχε φιλοξενηθεί στο πρωτοσέλιδο στους New York Times, καθώς το ’86 έγινε η πρώτη γυναίκα που προκρίθηκε στους τελικούς του Παγκοσμίου Πρωταθλήματος… Ανδρών.

Η διεθνής ομοσπονδία (FIDE) βρέθηκε τότε για πρώτη φορά αντιμέτωπη με ένα τέτοιο «μπελά» κι ενώ είχε επιτρέψει στη Σούζαν τη συμμετοχή στους προκριματικούς, δεν την άφησε να συμμετάσχει στα τελικά! Αργότερα θα άλλαζε την ονομασία σε «τελικοί παγκοσμίου πρωταθλήματος» επιτρέποντας τη συμμετοχή και στις γυναίκες. Προς τέρψιν της… Τζούντιτ.
Μόλις στα 12 η Σούζαν κατέκτησε το παγκόσμιο πρωτάθλημα Νεανίδων (κάτω των 16). Σε ηλικία 15 ετών έγινε η πρώτη της παγκόσμιας κατάταξης στις γυναίκες σε βαθμολογία ELO (το σύστημα αξιολόγησης της FIDE για κάθε παίκτη / παίκτρια) και θα παρέμενε στο top-3 για τα επόμενα 23 χρόνια.

Παράλληλα ήταν η πρώτη γυναίκα που κατέκτησε τον τίτλο Grand-master (ο ανώτερος που αποδίδεται), σε ένα παιχνίδι κατ’ εξοχήν «ανδροκρατούμενο», όπου μόνο το 1% μεταξύ των 1000 κορυφαίων παικτών του κόσμου δεν είναι άνδρες.

Γέμισε (προφανώς) το παλμαρέ της με ολυμπιακά μετάλλια και παγκόσμια πρωταθλήματα γυναικών, το ακόμα πιο εντυπωσιακό όμως είναι ότι σε συνδυασμό με όλα αυτά έγινε πολύγλωσση. Μιλάει άπταιστα εφτά γλώσσες, μεταξύ των οποίων εσπεράντο…

Εκείνη όμως που έσπασε για τα καλά το φυλετικό φράγμα στο παγκόσμιο σκάκι ήταν η Τζούντιτ. Λίγο καιρό αφότου η Σούζαν έγινε Grand-master (1991), η μικρότερη αδερφή έγινε ο νεαρότερος άνθρωπος (όχι γυναίκα) που κατακτούσε τον ίδιο τίτλο, καταρρίπτοντας το ρεκόρ του Μπόμπι Φίσερ! Ήταν 15 ετών και τεσσάρων μηνών, αλλά το κατόρθωμα της δεν προξένησε τόσο… μεγάλη εντύπωση. Στα 12 χρόνια της – και μετά το σαρωτικό πέρασμα από τη Θεσσαλονίκη – έγινε η πιο νέα (νέος) της ιστορίας που μπήκε στο top-100, φτάνοντας μάλιστα το Νο. 55.

Σταμάτησε πολύ γρήγορα να παίζει με γυναίκες, αφού δεν είχε ανταγωνίστρια πέραν της αδερφής της! Το 2005 ανέβασε το ELO της στο 2.735 («θηλυκό ρεκόρ» έως σήμερα) και ανελίχθηκε στο Νο. 8 της παγκόσμιας κατάταξης.

Την ίδια χρονιά έγινε η πρώτη γυναίκα που συμμετείχε σε τελικούς παγκοσμίου πρωταθλήματος, ενώ τρία χρόνια πριν είχε δημιουργήσει ένα άλλο ρεκόρ, ως η πρώτη σκακίστρια που νικάει τον εν ενεργεία παγκόσμιο πρωταθλητή. Συνέβη στο ματς της Ρωσίας απέναντι στην μεικτή κόσμου, σε αγώνα ράπιντ μορφής (παρτίδα μικρότερης διάρκειας). Ο Γκάρι Κασπάροφ αναγκάστηκε τότε να… καταπιεί τη γλώσσα του για τη δήλωση περί «αδύναμου γυναικείου μυαλού στο σκάκι».

Η Τζούντιτ δεν έχει νικήσει μόνο τον Κασπάροφ, αλλά συνολικά 10 πρώην παγκόσμιους πρωταθλητές, καθώς και τον εν ενεργεία Μάγκνους Κάρλσεν. To 2000 παντρεύτηκε και το 2004 έμεινε έγκυος, κάνοντας ένα διάλειμμα από το παιχνίδι. Αυτή που τη διαδέχτηκε τότε στο νούμερο 1 της παγκόσμιας κατάταξης γυναικών ήταν – σωστά φανταστήκατε – η Σούζαν! Επί σειρά ετών δύο μέλη της ίδιας οικογένειας ήταν το Νο. 1 και το Νο. 2 στον κόσμο. Μια σύγκριση με τις αδερφές Γουίλιαμς στο τένις θα ήταν… ατυχής, αφού η Βίνους δεν έμεινε για πολύ καιρό στο Top-2.

Αν δεν έκανε οικογένεια η Τζούντιτ μπορεί και να κατακτούσε τον παγκόσμιο τίτλο, όπως είχαν εικάσει αρκετοί γκραν-μετρ. Αν συμπεριλάβουμε το σκάκι στα αθλήματα, είναι από τα πιο επίπονα αυτών – ο Κασπάροφ το έχει χαρακτηρίσει το «πιο σκληρό». Πέραν της απόλυτης αφοσίωσης που απαιτείται σε επίπεδο προπόνησης, μια παρτίδα μπορεί να διαρκέσει έως και εφτά ώρες.

Σε top-επίπεδο τα ταξίδια για τουρνουά είναι συνεχή και για την Τζούντιτ, που το 2006 απέκτησε και δεύτερο παιδί, δεν ήταν καθόλου εύκολο να συνεχίσει σε αυτούς τους ρυθμούς ως μητέρα. Τον Αύγουστο του 2014 ανακοίνωσε την απόσυρση της από το αγωνιστικό σκάκι. Από το 1989 έως τον Μάρτιο του 2015 ήταν το Νο. 1 στις γυναίκες, με εκείνο μόνο το μικρό διάλειμμα της πρώτης εγκυμοσύνης της. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης δεν είχε αποχωριστεί την κορυφή…

Μόνο η μεσαία από τις τρεις αδελφές δεν έφτασε σε τόσο υψηλό επίπεδο. Εκείνη ανήλθε μόνο στο Νο… 6 του κόσμου, αλλά κι αυτό για λίγο. Σε ηλικία 14 ετών η Σοφία έκανε ένα απίθανο τουρνουά στη Ρώμη, τερματίζοντας πρώτη, πάνω από πέντε Grand-masters. Οι επιδόσεις της σε αυτό το τουρνουά αντιστοιχούν σε ELO 2.879, ένα από τα μεγαλύτερα της ιστορίας.

Όλοι στην οικογένεια της συμφωνούν ότι ήταν η πιο ταλαντούχα απ’ όλες. Την κέρδισαν όμως και άλλα ενδιαφέροντα. Η Σούζαν τη χαρακτηρίζει «λιγάκι τεμπέλα». Δεν είχε διάθεση για τόσο σκληρή δουλειά, ούτε τη στρατηγική υπομονή που απαιτεί το σκάκι, όταν μπαίνεις σε μια μάχη αναμονής και φθοράς με τον αντίπαλο. Της άρεσε να παίζει μόνο επίθεση και σε επίπεδο φαντασίας ο πατέρας της μαρτυρά ότι ήταν «η πιο λαμπρή απ’ όλες».

Η Σοφία είχε εγκαταλείψει ήδη το αγωνιστικό σκάκι όταν το 1999 παντρεύτηκε τον Ισραηλινό Grand-master (και ορθοπεδικό χειρουργό) Γιόνα Κοσασβίλι. Σπούδασε ζωγραφική και εσωτερική διακόσμηση, έχει σήμερα δύο παιδιά και ζει στο Τελ Αβίβ. Δεν μετανιώνει που εγκατέλειψε το παιχνίδι, δεν αποκλείει όμως και το ενδεχόμενο να «επιστρέψω κάποια στιγμή σε επαγγελματικό επίπεδο». Άλλωστε την επαφή δεν την έχασε ποτέ, είναι προπονήτρια σκάκι στο Ισραήλ, παραδίδοντας ιδιαίτερα μαθήματα.

Η Σούζαν παντρεύτηκε το 1994 έναν Αμερικανό προγραμματιστή υπολογιστών και μετακόμισε στις ΗΠΑ. Σταμάτησε για τρία χρόνια το σκάκι, αφότου γέννησε και το δεύτερο γιο της, το 2000. «Για αυτό πάντα θα παίζουν λιγότερες γυναίκες απ’ ότι άνδρες σκάκι. Σε πολλά επαγγέλματα αρκεί να είσαι απλά καλός για να βγάζεις τα προς το ζην. Στο σκάκι δεν αρκεί αυτό. Πρέπει να είσαι από τους κορυφαίους για να το κάνεις δουλειά σου», λέει η ίδια, αποτυπώνοντας την πραγματικότητα.

Αναδείχτηκε στις ΗΠΑ σε σύμβολο του γυναικείου σκακιού, ιδρύοντας τη δική της σκακιστική σχολή και αναλαμβάνοντας προπονήτρια στην Εθνική Ομάδα των ΗΠΑ. Το 2002 χώρισε με τον άνδρα της και το 2006 παντρεύτηκε έναν επί σειρά ετών επαγγελματικό συνεργάτη της. Σήμερα ζει στο Μιζούρι του Σεντ Λούις και είναι παγκόσμια πρέσβειρα του παιχνιδιού, το οποίο προμοτάρει με συνεχείς συνεδρίες σε σχολεία. Από το 2009 είναι παράλληλα συμπρόεδρος της επιτροπής του γυναικείου σκακιού της FIDE.

Η Τζούντιτ ζει στη Βουδαπέστη με την οικογένειά της και από τον Ιούνιο του 2015 είναι αρχηγός και head coach της Εθνικής Ανδρών της Ουγγαρίας. Έχει λάβει την ανώτατη τιμή που μπορεί να λάβει ένας πολίτης από την ουγγρική κυβέρνηση (το μεγάλο σταυρό του τάγματος του Αγίου Στεφάνου) και απολαμβάνει φυσικά τον καθολικό σεβασμό των συμπατριωτών της.

Το εκπαιδευτικό πείραμα της ουγγρικής οικογένειας έχει κασταστεί πια αντικείμενο έρευνας από διάφορες κατηγορίες επιστημόνων. Για χάρη του έχουν γραφτεί τρία βιβλία, ενώ μεταφέρθηκε και στη μικρή οθόνη, μέσω ενός ντοκιμαντέρ της ισραηλινής τηλεόρασης, το 2012.

Ο Λάζλο Πόλγκαρ ενέπνευσε, αλλά και δίχασε. Οι θαυμαστές του τον αποκαλούν «Χουντίνι», υπάρχουν όμως και επικριτές, που του έχουν αποδώσει τον όρο «Φρανκενστάιν». Υπό την έννοια ότι μετέτρεψε τα παιδιά του σε πειραματόζωα, στερώντας τους βασικές αρχές της παιδικής ηλικίας, όπως η κοινωνικοποίηση και το παιχνίδι.

Αντικειμενική αξιολόγηση προφανώς δεν μπορεί να γίνει. Είναι στην κρίση του καθενός να μελετήσει την παιδαγωγική μέθοδο και ζυγίζοντας τα υπέρ και τα κατά να εκτιμήσει αν θα ήταν το ιδεατό να οδηγήσει σε ένα τέτοιο μονοπάτι το παιδί του.

Όπως και να ‘χει, ένα είναι βέβαιο. Ο Λάζλο Πόλγκαρ ταύτισε το ιδεατό (για εκείνον) με το εφικτό, αποδεικνύοντας ότι τα όρια στην ανθρώπινη νόηση είναι αχανή.

Ακόμα και σήμερα που έχουμε αποκωδικοποιήσει πολλά από τα μυστικά της, κανείς δεν έχει καταφέρει να δώσει αποφασιστική απάντηση για το αν είναι το ταλέντο και τα γονίδια ή η σκληρή δουλειά που επιτρέπουν σε κάποιον να ξεχωρίσει εκτυφλωτικά από το μέσο όρο. Κανείς εκτός από έναν. Κι αυτός ο ένας το απέδειξε τόσο εμφατικά, που φτάνεις να αναρωτιέσαι αν ήταν ο ίδιος που (δεν έγινε, αλλά) γεννήθηκε ιδιοφυΐα… 

menshouse.gr