O Κλαύδιος Καίσαρας Αύγουστος Γερμανικός, περισσότερο γνωστός ως Νέρων, ήταν ένας το λιγότερο ιδιαίτερος αυτοκράτορας της Ρώμης που οι ιστορικοί της εποχής του έχουν απαθανατίσει με τα μελανότερα χρώματα.

Παράφρονας, μοχθηρός και ακραίος σε κάθε του εκδήλωση, έφτασε ακόμα και την Αιώνια Πόλη να κατακάψει, ώστε να την ξαναχτίσει σύμφωνα με το γούστο του. Μιας και την έβρισκε «πολύ αρχαία», όπως καταμαρτυρεί ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος.

Η Μεγάλη Πυρκαγιά της Ρώμης έλαβε χώρα τον Ιούλιο του 64 μ.Χ. και τέθηκε υπό έλεγχο έπειτα από 6 μέρες, πριν αναζωπυρωθεί και συνεχίσει να μαίνεται για άλλες τρεις. Ο απολογισμός των ζημιών ήταν καταστροφικότερος ακόμα και από τις πιο ζοφερές εκτιμήσεις: τα 2/3 της λαμπρής πρωτεύουσας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είχαν εξαφανιστεί.

Ο νεαρός αυτοκράτορας απολάμβανε το ανατριχιαστικό θέαμα από το παλάτι, παίζοντας τη λύρα του, τραγουδώντας επικά ποιήματα και αντλώντας σαδιστικά έμπνευση από το μαρτύριο των άλλων. Όταν οι υπόνοιες στράφηκαν πάνω του, κατηγόρησε τους πρωτοχριστιανούς για τον εμπρησμό της Αιώνιας Πόλης, πυροδοτώντας τον πρώτο ανατριχιαστικό διωγμό των πιστών του νέου δόγματος.

Όπως μας λέει ο Τάκιτος, οι χριστιανοί συλλαμβάνονταν μαζικά και δολοφονούνταν βίαια «ρίχνοντάς τους στα θηρία, σταυρώνοντάς τους και καίγοντάς τους ζωντανούς».

Ο Νέρων θα ξανάχτιζε τη Ρώμη όπως τη φανταζόταν, σε ελληνικό στιλ, φροντίζοντας να φτιάξει ένα μεγαλοπρεπές παλάτι για τον ίδιο και ένα κολοσσιαίο μπρούτζινο άγαλμά του, πιστεύοντας πως εξασφάλιζε έτσι την υστεροφημία και την αθανασία στους αιώνες.

Μόνο που τελικά η Μεγάλη Πυρκαγιά της Ρώμης θα προσυπέγραφε το τέλος του, καθώς η εξοντωτική φορολογία και η υποτίμηση του νομίσματος για τη χρηματοδότηση του τεραστίων διαστάσεων πλάνου ανασυγκρότησης της πόλης θα δυσαρεστούσαν τους πάντες. Μέσα σε 4 χρόνια θα ήταν νεκρός.

Ο Νέρων έκανε πολλά κακά στην περίοδο της βασιλείας του, έκαψε όμως πράγματι τη Ρώμη; Ή μήπως ήταν μια από τις πρώτες ιστορικές εκδηλώσεις μιας προπαγάνδας που αποκαλούμε σήμερα fake news;

H φωτιά που εξαφάνισε τα 2/3 της Ρώμης από τον χάρτη

Ήταν τη νύχτα της 18ης Ιουλίου του 64 μ.Χ., κατά τον δέκατο χρόνο της βασιλείας του 27χρονου αυτοκράτορα, όταν ξέσπασε μια φωτιά τεραστίων διαστάσεων στη Ρώμη. Οι πρώτες εστίες εκδηλώθηκαν σε έναν από τους εφτά λόφους της πόλης, σε μια εμπορική συνοικία που επέβλεπε τον τεράστιο ιππόδρομο της Ρώμης, Circus Maximus, και ο δυνατός άνεμος εξάπλωσε αμέσως τις πύρινες γλώσσες.

Η φωτιά μαινόταν για καμιά βδομάδα, σύμφωνα με τους ιστορικούς (Τάκιτος, Σουητώνιος, Δίων Κάσσιος), καταστρέφοντας ολοσχερώς τις 3 από τις 14 συνοικίες της πόλης. Η πυρκαγιά αναζωπυρώθηκε όμως και τις επόμενες 3 μέρες κατέστρεψε σημαντικά τμήματα και από 7 ακόμα γειτονιές.

Ο απολογισμός ήταν ζοφερός: τα 2/3 της πυκνοκατοικημένης Ρώμης είχαν γίνει παρανάλωμα του πυρός, σπίτια, επαύλεις, καταστήματα, ναοί και δημόσια κτίρια. Ο πληθυσμός είχε καταφύγει αρχικά σε περιοχές μακριά από τη φωτιά, η πυρκαγιά ήρθε και τους βρήκε όμως, αναγκάζοντάς τους να βγουν έξω από την πόλη, σε ανοιχτό πεδίο.

Μέσα στον πανικό, δρούσαν οργανωμένες ομάδες που εξάπλωναν τη φωτιά πυροδοτώντας καινούριες εστίες ή σαμπόταραν το έργο της πυρόσβεσης. Άλλοι πάλι έμπαιναν στα καμένα σπίτια αρπάζοντας ό,τι έβρισκαν.

Ερείπια δεν έγιναν μόνο σπίτια και μαγαζιά, αλλά και ο μεγαλοπρεπής Ναός του Διός του Στάτορος, ο Οίκος των Εστιάδων Παρθένων αλλά και ένα καλό τμήμα από τα ίδια τα πελώρια ανάκτορα που έφτιαχνε ο Νέρωνας για τον εαυτό του, το Domus Transitoria, το οποίο όπως μας λέει ο Σουητώνιος ήταν «ένα παλάτι που εκτεινόταν σε όλη την έκταση μεταξύ δύο λόφων».

Εκτεταμένες φθορές υπέστη και το Forum Romanum, η Ρωμαϊκή Αγορά στο κέντρο της πόλης που στέγαζε τα οικοδομήματα του κρατικού μηχανισμού, τη Σύγκλητο και τις οικίες των συγκλητικών. Μόλις 4 συνοικίες έμειναν άθικτες από την πυρκαγιά που έκαψε τα πάντα με τα οποία ήρθε σε επαφή, μια επικών προδιαγραφών καταστροφή που επιβεβαίωσαν στα νεότερα χρόνια οι αρχαιολογικές ανασκαφές…

Αιτιάσεις και ο πρώτος διωγμός των χριστιανών

Από την πρώτη κιόλας στιγμή, όλοι έλεγαν πως τη φωτιά την είχε βάλει ο Νέρων. Είχε στείλει δικούς του να παριστάνουν τους μεθυσμένους και να ανάβουν φωτιές ως ατυχήματα υποτίθεται, όπως γράφει ο ελληνικής καταγωγής Ρωμαίος, Δίων Κάσσιος Κοκκηϊανός, κάπου 150 χρόνια αργότερα.

Ο Νέρωνας έστειλε ανοιχτά και απροκάλυπτα άντρες να κάψουν την πόλη, παρακολουθώντας από τον «Πύργο της Εθνοφυλακής» (Torre delle Milizie), μέσα στο αυτοκρατορικό συγκρότημα, το θέαμα και παίζοντας ωδές στη λύρα του, μας παραδίδει ο ρωμαίος ιστορικός Γάιος Σουητώνιος Τράγκυλλος καμιά 50αριά χρόνια αργότερα. Ο πύργος θα έμενε τελικά γνωστός ως «Πύργος του Νέρωνα», τέτοια απήχηση είχε η ιστορία του Σουητώνιου.

Ο Νέρωνας έστειλε άντρες να βάλουν φωτιά τραγουδώντας και παίζοντας τη λύρα του από τα προσωπικά του διαμερίσματα, αναφέρει ο σπουδαίος λατίνος ιστορικός Τάκιτος πως έλεγαν για τη φωτιά. Εμπρησμός δηλαδή και μάλιστα απροκάλυπτος.

Κι όχι μόνο έπαιζε εκστασιασμένος τη λύρα του απολαμβάνοντας τη φρίκη, αλλά τραγουδούσε κιόλας ντυμένος με θεατρική περιβολή το -χαμένο σήμερα- έπος του τρωικού κύκλου «Ιλίου Πέρσις» για την άλωση της Τροίας από τους Αχαιούς, ένα έργο που αποδίδεται στον ποιητή του 8ου αιώνα π.Χ., Αρκτίνο τον Μιλήσιο. Αυτό το περιγράφουν λεπτομερώς τόσο ο Σουητώνιος όσο και ο Δίων Κάσσιος.

Ακόμα και ο Γάιος Πλίνιος Σεκούνδος, ο γνωστός ιστορικός Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, που ήταν και ο μόνος που ζούσε τότε, απέδιδε τον εμπρησμό στον Νέρωνα. Τι λόγους είχε όμως να κάψει την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του;

Κάποιοι ιστορικοί μας λένε πως απεχθανόταν την παρωχημένη αρχιτεκτονική της Ρώμης και ήθελε να την ξαναχτίσει με τον κομψότατο τρόπο των Ελλήνων. Με έναν τέτοιας έκτασης εμπρησμό θα μπορούσε να παρακάμψει τη Σύγκλητο και με την έννοια του κατεπείγοντος να ανοικοδομήσει την πόλη σύμφωνα με το προσωπικό του γούστο.

Άλλοι πάλι βεβαιώνουν πως μέσα στην παραφροσύνη του φθονούσε τον βασιλιά Πρίαμο, ο οποίος νέος ακόμα είδε την καταστροφή της πόλης του και κατάφερε τελικά να ξαναχτίσει την Τροία, κάνοντάς τη μεγάλη και πλούσια. Γιατί όχι κι αυτός;

Ο Σουητώνιος γίνεται ακόμα πιο καυστικός και αναφέρει πως χρειαζόταν περισσότερο χώρο για να χτίσει το κολοσσιαίο παλάτι του, το οποίο μπορεί και να έφτανε ακόμα και τα 300 στρέμματα (από 100-300 το τοποθετούν οι αναφορές της εποχής)!

Βλέποντας τους πάντες να στρέφονται εναντίον του, ο Νέρων έπρεπε κάπου να ρίξει την ευθύνη. Και, όπως μας λέει ο Τάκιτος, βρήκε εξιλαστήριο θύμα στη χριστιανική κοινότητα της Ρώμης, που ήταν εξόχως αντιδημοφιλής στους περισσότερους παγανιστές Ρωμαίους.

Η Μεγάλη Πυρκαγιά της Ρώμης ήταν πράγματι ο πρώτος οργανωμένος διωγμός των χριστιανών στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, εγκαινιάζοντας μια μακρά περίοδο διώξεων που θα κρατούσε περισσότερο από δύο αιώνες και θα έπαιρνε τέλος μόλις το 313 μ.Χ. με το Διάταγμα των Μεδιολάνων, το οποίο εκχωρούσε ανεξιθρησκεία στη ρωμαϊκή επικράτεια.

Ο Νέρωνας ήταν ο πρώτος ρωμαίος ηγεμόνας που κυνήγησε τους χριστιανούς με επίσημο, θεσμικό τρόπο, μετατρέποντας τον κρατικό μηχανισμό σε όργανο φόβου και θανάτου. Και, με τον γνώριμο βίαιο τρόπο του, εγκαινίασε ένα τρομακτικό πογκρόμ κατά της χριστιανικής κοινότητας που θα επηρέαζε σημαντικά όχι μόνο την ανάπτυξη της νέας θρησκείας, αλλά και τη διαμόρφωση της χριστιανικής θεολογίας.

Όπως μας αποκαλύπτει ο Τάκιτος, οι χριστιανοί της Ρώμης κυνηγήθηκαν μαζικά, υπέστησαν βιαιοπραγίες και πολλοί κατέληξαν μέσα στις αρένες να κατασπαράσσονται από άγρια θηρία, να σταυρώνονται μαρτυρικά, ακόμα και να καίγονται ζωντανοί.

Ο Νέρων και τα… fake news

Η ιστορία θα τελείωνε εδώ, έτσι έχει απαθανατιστεί εξάλλου στις συνειδήσεις των περισσοτέρων, μόνο που υπήρχε μια μικρή λεπτομέρεια που χαλούσε το γλυκό: ο Νέρων δεν ήταν καν στη Ρώμη όταν καιγόταν! Βρισκόταν στο ρωμαϊκό θέρετρο Antium (το σημερινό Άντσιο), στα καλοκαιρινά του ανάκτορα, καμιά 50αριά χιλιόμετρα νότια της Ρώμης!

Ο Τάκιτος το βεβαιώνει αυτό, λέγοντάς μας επιπλέον πως κάποιες από τις πρωτογενείς ιστορικές πηγές της περιόδου απέδιδαν την πυρκαγιά σε ατύχημα, ένα ατύχημα που έλαβε χώρα σε μια εμπορική συνοικία με εξαιρετικά εύφλεκτα υλικά. Ο κορυφαίος ρωμαίος ιστορικός δεν σπεύδει βέβαια να αθωώσει τον Νέρωνα, λέει απλώς πως «δεν είμαι βέβαιος» ότι επρόκειτο για εμπρησμό.

Ο Τάκιτος μας λέει όμως κι άλλα, πως μαθαίνοντας τα ζοφερά νέα για την πυρκαγιά, ο αυτοκράτορας επέστρεψε εσπευσμένα στη Ρώμη για να συντονίσει τόσο το πυροσβεστικό έργο, όσο και τα μέτρα ανακούφισης των πληγέντων. Για τα οποία, αναφέρει ο ιστορικός, πλήρωσε από τα προσωπικά του ταμεία.

Την ίδια ώρα, φαίνεται να παίρνει μέρος προσωπικά στην αναζήτηση και τη διάσωση θυμάτων και μάλιστα μόνος, έχοντας στείλει την προσωπική του φρουρά να συνδράμει τις προσπάθειες κατάσβεσης.

Και από την πρώτη στιγμή άνοιξε, μας λέει ο Τάκιτος, το παλάτι και τους κήπους του για να δώσει στέγη και φαγητό στους πληγέντες, στήνοντας προσωρινά καταλύματα στα ανάκτορα για τους πυροπαθείς υπηκόους του. Ακόμα και συσσίτια οργάνωσε σε κεντρικά σημεία της πόλης για να μη λιμοκτονήσουν οι πολίτες της Ρώμης, φέρνοντας τρόφιμα από τις γύρω πόλεις. Και έριξε ταυτοχρόνως και την τιμή των σιτηρών.

Όταν κόπασε η πύρινη μανία, το πρώτο πράγμα που έκανε δεν ήταν άλλωστε η ανέγερση του μεγαλοπρεπούς παλατιού του, αλλά ο σχεδιασμός της επόμενης μέρας. Αφού καθάρισε τα καμένα και τα ερείπια, σχεδίασε νέους και φαρδύτερους δρόμους και έφτιαξε σύγχρονα σπίτια από τούβλα (και όχι από ξύλο, όπως ήταν ως τότε) με απόσταση μεταξύ τους. Σπίτια σαν αυτά που είχαν οι Αθηναίοι.

Όσο για τη λύρα που έπαιζε υποτίθεται ο αυτοκράτορας βλέποντας τη Ρώμη να φλέγεται, ο Τάκιτος λέει πως λύρα δεν υπήρχε στην ιστορία που διαδόθηκε και αν τελικά συνέβη το γεγονός, θα έλαβε χώρα στα θερινά ανάκτορα του Atrium, με τον Νέρωνα να θρηνεί για τη Ρώμη του τραγουδώντας συμβολικά για την καταστροφή της Τροίας. Αν και τελικά απορρίπτει την ιστορία ως μύθο που επιβίωσε.

Γιατί όμως μας λέει μια τόσο διαφορετική ιστορία ο Τάκιτος από τον Σουητώνιο και τον Δίωνα Κάσσιο; Και οι τρεις είναι μεταγενέστεροι της φωτιάς και παραθέτουν πρωτογενείς πηγές που δεν διασώζονται σήμερα. Τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, τον Fabius Rusticus και τον Marcus Cluvius Rufus συγκεκριμένα, που όπως μας λένε οι σύγχρονοι ιστορικοί είχαν λόγους να αντιστρατεύονται τον αλλόκοτο Νέρωνα.

Ο δημοφιλής μύθος με τον αυτοκράτορα να παίζει τη λύρα του την ώρα που η Ρώμη καιγόταν έχει να κάνει με την προπαγάνδα της δυναστείας των Φλαβίων (69-96 μ.Χ.) που έβλεπε με κακό μάτι τις απόπειρες του Νέρωνα να ξαναγράψει τα πρότυπα διακυβέρνησης των καισάρων.

Σουητώνιος και Δίων Κάσσιος δεν είχαν εξάλλου ούτε έναν καλό λόγο να πουν για τον Νέρωνα πουθενά στις ιστορίες τους. Είναι αρκετά ύποπτη η τόσο αρνητική τους στάση, αποφαίνεται η σύγχρονη ιστορική σκέψη, καθώς ξέρουμε πως είχε πάρει και καλά μέτρα.

Ο Τάκιτος λέει πως οι Ρωμαίοι τον θεωρούσαν απλώς παρορμητικό, άντε και διεφθαρμένο, όχι τον παρανοϊκό και διεστραμμένα τυραννικό αυτοκράτορα που θέλουν οι κατοπινοί συνάδελφοί του. Δύσκολα ένας σαδιστής πυρομανής θα κρατούσε μια τέτοια στάση απέναντι στον λαό του κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς.

Σουητώνιος και Δίων Κάσσιος μας είπαν εξάλλου πως ο λαός της Ρώμης πανηγύρισε τον θάνατο του Νέρωνα, κάτι που δεν αληθεύει. Η αριστοκρατία και οι Συγκλητικοί χάρηκαν όταν πέθανε και όχι ο απλός λαός και οι σκλάβοι, που τον πένθησαν πραγματικά, βεβαιώνει τόσο ο Τάκιτος όσο και άλλοι ρωμαίοι ιστορικοί. Δυο κατοπινοί αυτοκράτορες εξάλλου, ο Μάρκος Σάλβιος Όθων και ο Βιτέλλιος Γερμανικός, τη μνήμη του Νέρωνα επιστράτευσαν για να αποσπάσουν τη λαϊκή υποστήριξη.

Τον Νέρωνα δεν τον βοήθησε στα σίγουρα το γεγονός ότι ξεκίνησε αμέσως την ανοικοδόμητη του παλατιού του και έφτιαξε ένα 30 μέτρων άγαλμα για τον εαυτό του, λες και το έκανε για να επιβεβαιώσει τις φήμες που έδιναν και έπαιρναν από την πρώτη στιγμή!

Το νέο του παλάτι, το Domus Aurea (Χρυσός Οίκος), καταλάμβανε 2 από τους 7 λόφους της Ρώμης και τη μεταξύ τους περιοχή, ένα «αχανές οικοδόμημα», όπως βεβαιώνει ο Σουητώνιος. Λέγοντάς μας πως όταν θα ολοκληρωνόταν, θα κάλυπτε το 1/3 της αναγεννημένης Ρώμης!

Μέσα στους ελαιώνες και τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου, ο Νέρωνας έφτιαξε και ένα 30 μέτρων ορειχάλκινο άγαλμα του εαυτού του, τον Κολοσσό του Νέρωνα. Μαγεμένος με τον ελληνικό πολιτισμό, προσέλαβε τον έλληνα αρχιτέκτονα και γλύπτη Ζηνόδωρο να του το φτιάξει, το οποίο μετέτρεψαν οι επίγονοί του σε άγαλμα του θεού Ηλίου και χάθηκε κάποια στιγμή κατά τον 4ο αιώνα.

Μόνο που το μεγαλόπνοο πρόγραμμα ανακατασκευής της Ρώμης θα του στοίχιζε προσωπικά. Για να βρεθούν τα τεραστίων διαστάσεων ποσά, φορολόγησε βαρύτερα τις ρωμαϊκές επαρχίες και έκανε υποχρεωτικές τις εισφορές των αριστοκρατών, και πάλι όμως ο κρατικός κορβανάς υπολειπόταν.

Γι’ αυτό και υποτίμησε το ρωμαϊκό νόμισμα, για πρώτη μάλιστα φορά στην ιστορία της πανίσχυρης αυτοκρατορίας. Ταυτοχρόνως, έκανε ελαφρύτερο το δηνάριο και με μικρότερη περιεκτικότητα σε ασήμι. Οι μεταρρυθμίσεις του και η εξοντωτική φορολογία δεν θα τον πήγαιναν όμως μακριά. Σύντομα θα εκδηλωνόταν μια εξέγερση εναντίον του με αρχηγό τον Σέρβιο Σουλπίκιο Γάλβα και για να γλιτώσει τα χειρότερα, ο Νέρων εγκατέλειψε τη Ρώμη, βάζοντας τελικά έναν αυλικό του να τον μαχαιρώσει, μιας και φοβόταν να αυτοκτονήσει.

Στις μέρες μας αμφισβητείται σοβαρά ακόμα και η καθιερωμένη πλέον άποψη ότι ο Νέρωνας εγκαινίασε τον πρώτο διωγμό των χριστιανών. Το γεγονός αποδίδεται στον Τάκιτο και την κατοπινή χριστιανική παράδοση, μας λέει εδώ ο σημαντικός κλασικιστής του Πρίνστον, Brent Shaw, και είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν ο αυτοκράτορας κατηγόρησε πράγματι τους χριστιανούς για τη φωτιά και τους σταύρωνε στους κήπους του…