Τι μπορεί να χειρίστηκε λανθασμένα το ελληνικό κράτος και να ώθησε τους Πομάκους της Θράκης πιο κοντά στην Τουρκική αγκαλιά; Γράφει ο Παράσχος Ανδρούτσος Για τους Πομάκους λίγα έχουν γραφεί. Κάνοντας μια σύντομη αναδρομή στο παρελθόν, θα εντοπίσουμε τα γεγονότα και τις εξελίξεις που πραγματοποιήθηκαν στον χώρο όπου σήμερα ζουν οι Πομάκοι. Τα στοιχεία αυτά συνδυασμένα με την σημερινή πραγματικότητα δίνουν την εικόνα του ζητήματος. Η ιστορική αναδρομή που ακολουθεί μας βοηθάει να εντοπίσουμε τις εγκαταστάσεις, μετακινήσεις και συγχωνεύσεις των λαών στον θρακικό χώρο και ειδικά στην ορεινή Ροδόπη.
Στους βυζαντινούς χρόνους Αχριδώ ονομαζόταν η περιοχή της ευρύτερης περιοχής της Ροδόπης όπου κατοικούσαν και οι αρχαίοι Θράκες. Έτσι η ονομασία Άχρεν είναι παραφθορά του Αγριάνας, ή προέρχεται από την λέξη Αχριδώ που στα σλαβικά σημαίνει βράχος. Όταν πρωτοήλθαν οι Τούρκοι στον θρακικό χώρο βρήκαν στην ορεινή Ροδόπη τους Θρακοέλληνες και τους αποκάλεσαν Άχρεν, δηλαδή κατοίκους της Αχριδώς όπως ονομαζόταν τότε. Για την λέξη Πομάκος πάλι οι γνώμες διίστανται, οι Τούρκοι την λέξη την δέχονταν σαν παραφθορά του Πατσινάκ, κάτι όμως που δεν ισχύει καθώς το μόνο κοινό της λέξης Πομάκ με την λέξη Πατσινάκ – Πετσινέγος είναι η κατάληξη (-ακ). Άλλη ερμηνεία υποστηρίζει ότι ο Μέγας Αλέξανδρος όταν απέλυσε μετά την εκστρατεία του τους Πομάκους ονομάσθηκαν απόμαχοι – πομάχοι – Πομάκοι. Πιθανότερη πάντως είναι η βουλγαρική προέλευση από το Pomagam και Pomost που σημαίνει βοηθώ – βοήθεια. Το ιδίωμα των Πομάκων συμπληρώνεται με τουρκικές και ορισμένο αριθμό ελληνικών λέξεων. Σήμερα η πομακική γλώσσα υποχωρεί σταδιακά σε ανησυχητικό βαθμό καθώς η τουρκική αντικαθιστά και επισπεύδει την εξαφάνιση του ιδιώματος. Οι βουλγαρικές βιαιότητες του παρελθόντος, η συντονισμένη τουρκική πολιτική στην ορεινή Θράκη, η υποχρεωτική διδασκαλία της τουρκικής γλώσσας στα μειονοτικά σχολεία όπου φοιτούν τα Πομακόπουλα, αποτελούν τους κύριους λόγους για την εκούσια ή αναγκαστική αποβολή αυτού του ιδιώματος. Η Πολιτεία προωθεί έτσι τον γλωσσικό ευνουχισμό των Πομάκων με εξαιρετικά δυσμενείς συνέπειες, για την συνείδηση και ψυχική τους σύνδεση με το ελληνικό στοιχείο. Αν εκλείψει η διαφοροποίηση της γλώσσας μοιραία θα αφομοιωθούν από τους Τουρκόφωνους. Με τις σημερινές συνθήκες οδηγούνται στην γλωσσική γενοκτονία, που λίγο διαφέρει από την φυσική εξόντωση μια και αναφερόμαστε σε λαό που διατήρησε πολλούς αιώνες σε αντίξοες συνθήκες την ταυτότητά του και την χάνει μέσα σε λίγες δεκαετίες της ελληνικής δημοκρατίας κάτι που δεν μπόρεσε να αλλάξει η Οθωμανική αυτοκρατορία στα 557 χρόνια που βρισκόταν στην Θράκη. Οι πάμπολλες επιδρομές, μετακινήσεις και εγκαταστάσεις πληθυσμών ιδιαίτερα στα βυζαντινά χρόνια αποκλείουν την υπόθεση της διατήρησης των αρχαίων φυλών στην αρχική τους μορφή. Στα τέλη του 7ου αιώνα ο Ιουστινιανός ο Ρινότμητος επιβάλλει αναγκαστικό μετοικισμό των χριστιανών Σλάβων Σμολένων της Μακεδονίας. Οι Σμολένοι ήταν εκχριστιανισμένο σλαβικό φύλο εχθρικό των Βουλγάρων. Η ειρηνική άφιξη και εγκατάσταση των Σμολένων στην Ροδόπη δημιούργησε νέες σχέσεις και πληθυσμιακές πραγματικότητες. Έτσι η κοινή θρησκεία, η συνοίκηση και ο βουλγαρικός κίνδυνος έφεραν ενότητα, κοινές αντιλήψεις και τρόπο ζωής, δημιουργώντας μια νέα πληθυσμιακή ομάδα που έμελλε να φθάσει στην εποχή μας με την ονομασία «Πομάκοι». Οι Πετσινέγοι με συμμάχους τους Κουμάνους το 1087 επιτέθηκαν κατά του Βυζαντίου με αρχηγό τον Τζεγκλού Χαν κατέστρεψαν την Θράκη και έφθασαν στα πρόθυρα της Κωνσταντινούπολης. Ο Αλέξιος Α’ κατάφερε να εξαγοράσει τους Κουμάνους και όταν οι Πετσινέγοι το 1091 ξαναεπιτέθηκαν, καταστράφηκαν ολοσχερώς απ’ τον βυζαντινό στρατό κοντά στο σημερινό Χειμώνιο του Ν. Έβρου. Οι Τούρκοι ιστορικοί θεωρούν τους Πομάκους απογόνους των Κουμάνων και Πετσενέγων. Αβάσιμοι ισχυρισμοί γιατί οι λίγοι Πετσενέγοι που απόμειναν μετά την ήττα τους εγκαταστάθηκαν στην Μακεδονία όπου δαμάστηκαν οριστικά. Οι Πετσενέγοι και οι Κουμάνοι ήταν πρόσκαιροι επιδρομείς όπως και τόσοι άλλοι που αφομοιώθηκαν ή εξαφανίσθηκαν. Το να θεωρηθούν πρόγονοι των Πομάκων είναι αβάσιμο μια και στις λαϊκές εκδηλώσεις, στα ήθη και έθιμα, στη γλώσσα, στα τοπωνύμια δεν μοιάζουν καθόλου. Η περίοδος της Τουρκοκρατίας χαρακτηρίζεται απ’ την προσπάθεια για την μεταβολή της εθνολογικής σύνθεσης του Θρακιώτικου πληθυσμού μεταφέροντας οι Σουλτάνοι Οθωμανούς από άλλα μέρη. Οι επιμιξίες τους όμως με τους Πομάκους ήταν ελάχιστες ή ανύπαρκτες μια και οι Τούρκοι διαμένανε στην πεδιάδα ενώ οι Πομάκοι στον ορεινό όγκο της Ροδόπης. Οι Τούρκοι συνεχίζοντας την εποικιστική πολιτική, στις αρχές του 16ου αιώνα έφεραν στην Θράκη Γιουρούκους από την Μ. Ασία που κατέλαβαν τα εύφορα τμήματα της πεδιάδας της Ροδόπης και της Ξάνθης. Στα περισσότερα πομακικά χωριά υπάρχουν ερείπια βυζαντινών εκκλησιών και άλλα πειστήρια της προ του εξισλαμισμού περιόδου. Αυτό εξηγείται γιατί οι Πομάκοι ήταν πριν όλοι χριστιανοί και αργότερα αλλαξοπίστησαν. Σε ορισμένα χωριά όμως αυτά τα πειστήρια δεν υπάρχουν γιατί χτίστηκαν μετά την αλλαξοπιστία τους. Η θρησκεία διαμόρφωσε την εθνική συνείδηση πολλών Πομάκων, που σήμερα ταυτίζεται με τις τουρκικές αντιλήψεις. Στην αρχαιότητα ο Θεός Διόνυσος, κατείχε τα πρωτεία στην λατρεία των Θρακών. Αργότερα το βυζαντινό κράτος υιοθετεί και επίσημα την χριστιανική θρησκεία που διαδίδεται και σ’ όλη την Θράκη μένοντας μέχρι τον 17ο αιώνα. Στα μέσα του 17ου αιώνα βλέπουμε να επιβάλουν δια της βίας τον μουσουλμανισμό και τους Πομάκους. Τότε ήταν που γκρέμισαν 218 εκκλησίες και 336 παρεκκλήσια της εποχής του Μωάμεθ Δ’ και του τρισκατάρατου Βεζύρη Μεχμέτ Κιόπρουλου. Υπάρχουν βέβαια στοιχεία κατά τα οποία οι Κιζιλμπάσηδες, Πομάκοι αιρετικοί μουσουλμάνοι αντέδρασαν στον εξισλαμισμό, ώσπου τον αποδέχθηκαν με την βία, αλλά όχι στην ορθόδοξη μορφή του. Στην αλλαξοπιστία οδήγησαν οι πιέσεις της διοίκησης των νεοαφιχθέντων Γιουρούκων όπως και οι οικονομικές ελαφρύνσεις των εξωμοτών. Οι παράγοντες αυτοί δημιούργησαν το κατάλληλο ψυχολογικό κλίμα της προσχώρησης στο Ισλάμ. Η αλλαξοπιστία τότε ήταν η μόνη λογική επιλογή. Με την λήξη του Β’ Βαλκανικού Πολέμου το 1913, η Δυτική Θράκη έμεινε στην Βουλγαρία, συμπεριλαμβάνοντας το μεγαλύτερο μέρος των Πομάκων. Στο χρονικό διάστημα 1912-1918 οι Πομάκοι δέχθηκαν πιέσεις ώστε να εκβουλγαριστούν. Στις 31 Δεκεμβρίου 1918 οκτώ Πομάκοι βουλευτές της βουλγαρικής Βουλής ζήτησαν από τον Γάλλο στρατηγό Fr. D. Esperey να ενταχθεί ολόκληρη η περιοχή τους στον ελληνικό χώρο. Το 1919 διενεργήθηκε στον Εχίνο δημοψήφισμα, με το οποίο ζητούσαν οι Πομάκοι να ενωθεί η περιοχή τους με την Ελλάδα. Το 1923 υπογράφηκε στη Λωζάνη η Σύμβαση περί Ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας. Για τους μουσουλμάνους η Συνθήκη προέβλεπε σχολική εκπαίδευση στη μητρική τους γλώσσα, κάτι που στην πράξη δεν εφαρμόστηκε για τους Πομάκους και τους Ρομά αλλά ίσχυσε μόνο για τους Τουρκόφωνους, διαπράττοντας έτσι το κράτος ένα ανεπανόρθωτο ίσως σφάλμα τακτικής εξομοιώνοντας τους αυτόχθονες με τους λοιπούς μουσουλμάνους. Το 1946 όταν πραγματοποιούνταν ο Συνέδριο Ειρήνης των Παρισίων ο Χαμδή Χουσεΐν Φεχμή Μπέης και ο Χακκή Σουλεϊμάν Μπέης ζήτησαν με υπόμνημα την ενσωμάτωση όλων των Πομάκων της Ροδόπης στην Ελλάδα. Το 1936 η δικτατορία του Μεταξά δημιούργησε τις επιτηρούμενες ζώνες, από την Ήπειρο ως την ορεινή Θράκη. Οι κύριες περιοχές κατοικίας των Πομάκων έγιναν απαγορευμένες και ελεγχόμενες με μπάρες από τον στρατό. Για την είσοδο στις περιοχές αυτές χρειαζόταν άδεια εισόδου από την Αστυνομία. Οι Επιτηρούμενες Ζώνες καταργήθηκαν στις 17-11-1995. Στα 1941-1944 το σκηνικό των εχθροπραξιών στήθηκε και πάλι, αλλά κράτησε όσο και η βουλγαρική παρουσία. Η βάρβαρη στάση των Βουλγάρων τροφοδότησε το μίσος των Πομάκων για κάθε τι το χριστιανικό, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στην τουρκική επεκτατική πολιτική να αναλάβει τα ηνία για να προσεταιρισθεί και εθνικά τον πομακικό πληθυσμό. Το 1954 τέθηκε σε ισχύ ο νόμος «περί τουρκικής μειονότητας Θράκης» με την ονομασία «τουρκική», καταργώντας την ονομασία «μουσουλμανική», που αναγνωρίζει η Συνθήκη της Λωζάνης. Χάρη της συνοχής του ΝΑΤΟ και του καλού κλίματος στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, λόγω δήθεν του κινδύνου του βουλγαρικού κομουνισμού οι Πομάκοι αφέθηκαν ουσιαστικά στα χέρια της τουρκικής προπαγάνδας. Έκτοτε η ελληνική πολιτική απέναντι στους Πομάκους ουσιαστικά δεν έχει αλλάξει. Μέσα από την εκπαίδευση οι Πομάκοι μαθητές γκετοποιούνται και αναγκάζονται να διδάσκονται – πλην της ελληνικής – την τουρκική γλώσσα, ενώ η μητρική τους γλώσσα αγνοείται παντελώς (κατά παράβαση της Συνθήκης της Λωζάνης), όπου οι μειονοτικοί θα πρέπει να διδάσκονται υποχρεωτικά την μητρική τους γλώσσα (τουρκική, πομακική, ρομά). Η μουσουλμανική θρησκεία στη Θράκη χρησιμοποιείται από την Τουρκία μέσω του τουρκικού προξενείου και ορισμένου τουρκόφωνου τύπου για να συκοφαντήσει, να απειλήσει και να δημιουργήσει αντιπομακικό κλίμα μίσους, για οποιαδήποτε πομάκικη κίνηση π.χ. ίδρυση πολιτιστικών συλλόγων Πομάκων, εφημερίδας κλπ. Ένα από τα στοιχεία που διαφοροποιούν τους Πομάκους από τις δύο άλλες ομάδες της μειονότητας είναι η γλώσσα τους. Η γλώσσα αυτή δεν υπήρχε σε γραπτή μορφή μέχρι το 1995. Έκτοτε σε εκδόσεις που κυκλοφόρησαν έγινε χρήση του ελληνικού και του λατινικού αλφάβητου για την ορθότερη απόδοσή τους. Στη δημώδη μεσαιωνική και νεότερη πομακική ποίηση, λείπουν οι αναφορές για Έλληνες που να προβάλλονται σαν εχθροί, το αντίθετο βέβαια επιβεβαιώνεται με τα τραγούδια τους για τους Τούρκους και τους Βουλγάρους. Είναι γνωστό ότι, πριν λίγες δεκαετίες, το να αποκαλούσε κάποιος έναν Πομάκο Τούρκο, θεωρούνταν ατιμωτικό. Σήμερα με την επήρεια του Παντουρκισμού πολλοί Πομάκοι δηλώνουν ότι είναι γνήσιοι Τούρκοι. Αυτό βέβαια οφείλεται και στην τραγική ανικανότητα, ατόμων της Διοίκησης που έρχονταν σε επαφή με τους Πομάκους για να κατανοήσουν τις ιδιαιτερότητες του ζητήματος, κάτι βέβαια που σημάδεψε την πορεία και την μελλοντική τους ύπαρξη. Οι Πομάκοι ζουν σε 160 οικισμούς της ορεινής Θράκης στη Θράκη. Ορισμένοι βέβαια έχουν σχεδόν εγκαταλειφθεί με τους Πομάκους να έχουν κατεβεί στις πόλεις και σε πεδινά χωριά. Αποτελούν το 34% του συνόλου της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη. Στον νομό Ξάνθης ξεπερνούν το 60% των μουσουλμάνων. Εκτός από την Ελλάδα, Πομάκοι υπάρχουν σήμερα και στην Βουλγαρία, όπου ο αριθμός τους ξεπερνά τα 270.000 άτομα όπως και στην Τουρκία περί τα 70.000 άτομα. Μερικά από τα πομακικά χωριά στο νομό Ροδόπης είναι τα εξής: Άνω Βυρσίνη, Μυρτίσκη, Σμιγάδα, Εσοχή, Κύμη, Κόβαλος, Κάρδαμος, Κάτω Βυρσίνη, Ραγάδα, Τσούκα, Βούρλα, Χλόη, Κέχρος, Κερασιά, Χαράδρα, Σαρακηνή, Μελίταινα, Σήμα, Κρυστάλλη, Αστραία, Πολύαρνος, Τάλης, Ταγγαίο, Πόα, Διχάλα, Μύτικας, Νυμφαία κλπ. Τα κυριότερα πεδινά χωριά που δέχθηκαν Πομάκους είναι το Κοπτερό, ο Μίσχος, ο Ληνός, ο Ίασμος, ο Πολύανθος, ο Σώστης, τα Δουκάτα, το Λύκειο, οι Σάπες, το Αρσάκειο κλπ. Όταν άνοιξαν τα σύνορα της Νυμφαίας σε συνάντηση που είχα με Πομάκους κατοίκους του Ρόζεγκραντ που είναι το πρώτο χωριό μπαίνοντας από το τελωνείο της Νυμφαίας στα δεξιά με ενημέρωσαν ότι έχουν συγγενείς στον οικισμό της Νυμφαίας. Όταν μάλιστα άνοιξαν τα σύνορα τους αναζήτησαν και τους βρήκαν να κατοικούν οι περισσότεροι στην Κομοτηνή. Όταν τους επισκέφτηκαν τους είπανε ότι αυτοί είναι Τούρκοι και να πάνε να μάθουν τουρκικά για να συνεννοούνται. Οπότε μου εξέφρασαν την απορία πως γίνεται ο παππούς μας μέχρι να πεθάνει που μας έλεγε είμαστε Πομάκοι και πως οι απόγονοι των αδελφών του που ζούσαν στην Νυμφαία και στην Κομοτηνή να είναι Τούρκοι. Την ίδια αντιμετώπιση με ενημέρωσαν ότι είχαν και Πομάκοι του οικισμού Τσακαλάροβο της Βουλγαρίας από συγγενείς τους στα χωριά του Γιακά. Αποκαλυπτικά είναι τα στοιχεία πάλι για τις συνέπειες που έχει η μετανάστευση των Πομάκων όλα αυτά τα χρόνια από τα ορεινά και για τους ίδιους που εκτουρκίζονται, αλλά και για την εθνολογική σύνθεση των περιοχών όπου εγκαθίστανται παράδειγμα στον Ίασμο, όπως και στις βορειοανατολικές συνοικίες της Κομοτηνής που δέχτηκαν και συνέχισαν να δέχονται μεγάλο αριθμό Πομάκων, που προτιμούν να συνοικούν με τους ομόθρησκούς τους. Η θρησκεία λοιπόν είναι το ουσιαστικό κριτήριο για την επιλογή της συνοικίας όπου θα εγκατασταθεί η πομάκικη οικογένεια. Έτσι με την κάθοδό τους αφομοιώνονται από τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς του κάμπου κάτι που συνεπάγεται τον εκτουρκισμό τους, την ψυχική απομάκρυνση από το ελληνικό στοιχείο και την αριθμητική ενίσχυση των πληθυσμών με τουρκική συνείδηση. Ένας λόγος του μεταναστευτικού ρεύματος ήταν επειδή οι κάτοικοι ασχολούνταν με την κτηνοτροφία που δέχθηκε σοβαρό πλήγμα όταν χωρίς προγραμματισμό πραγματοποιήθηκε η αναδάσωση ορεινών περιοχών και απαγορεύτηκε η βοσκή των αιγοπροβάτων. Στον χώρο της εκπαίδευσης η κατάσταση είναι προβληματική. Τα Πομακόπουλα ειδικά των χωριών ξεκινώντας τον κύκλο της μόρφωσης, εισάγονται στα μειονοτικά σχολεία όπου μαθαίνουν την ξένη προς την μητρική τους γλώσσα τουρκική. Ο Πομάκος με την οικογένειά του μιλά την πομακική, στο μειονοτικό σχολείο μαθαίνει υποχρεωτικά την τουρκική και πρέπει να γνωρίζει ελληνικά για τις συναλλαγές με τους Έλληνες. Όμως που να δώσει βαρύτητα: Στην μητρική; Στην ελληνική που είναι το μόνο εφόδιο για την εισαγωγή στο ελληνικό σύστημα Παιδείας ή στην άχρηστη τουρκική που του επιβάλλεται; Η δημιουργία δημοσίων μειονοτικών σχολείων με την διδασκαλία της ελληνικής και πομακικής θεωρείται αναγκαίο μέτρο. Το σχολείο σαν θεσμός συμβάλλει στην κοινωνικοποίηση και την ένταξη των ατόμων στον εθνικό τρόπο σκέψης και ζωής. Στην περίπτωση των Πομάκων εξυπηρετεί την αντικοινωνικότητα και την ένταξή τους στις πάγιες εθνικιστικής επιδιώξεις της τουρκικής βουλιμίας. Οποιαδήποτε προσπάθεια για αλλαγές στις υπάρχουσες καταστάσεις και σχέσεις στο χώρο των Πομάκων θα αποτύχει αν δεν στηριχθεί στην εκπαίδευση. Εύλογα συνάγεται ότι η επέμβαση των υπευθύνων και η εξουδετέρωση των μηχανισμών του μίσους εξυπηρετεί όχι μόνο το εθνικό συμφέρον αλλά και την ειρήνη στην πολυπαθή γη της Θράκης. Τέλος σε ανάλυση της γενετικής σύστασης των Πομάκων με το DNA προσδιορισμό των αλληλόμορφων γονιδίων που καθορίζουν λευκοκυτταρικά αντίγονα (HLA) έδειξε ότι, πληθυσμιακές ομάδες που βρίσκονται γενετικά πλησιέστερα προς τους Πομάκους είναι οι Έλληνες και οι Βούλγαροι, παρά οι Τούρκοι. Ως εκ τούτου τα γενετικά στοιχεία απορρίπτουν το σενάριο που προβλέπει ότι οι Πομάκοι έχουν τουρκική προέλευση. Η παραλλαγή της αιμοσφαιρίνης που ονομάζεται αιμοσφαιρίνη Hbo-Arab, παρουσιάζει την μεγαλύτερη συχνότητα παγκοσμίως στους Πομάκους. Η συγκεκριμένη μετάλλαξη Hbo-Arab, δημιουργήθηκε στους Πομάκους 2.000 χρόνια περίπου πριν. Ο χρόνος εμφάνισης της Hbo-Arab στους Έλληνες Πομάκους δεν υποστηρίζει την άποψη ότι είναι εξισλαμισμένοι Σλάβοι. Οι Πομάκοι ζουν από την αρχαιότητα στην περιοχή της οροσειράς της Ροδόπης. Είναι οι απόγονοι ενός προγονικού πληθυσμού της Θράκης, που ζει στην περιοχή για εκατοντάδες χρόνια. Τα διαθέσιμα γενετικά δεδομένα δείχνουν ότι η γενετική διαφοροποίηση των Πομάκων από τον γενικό ελληνικό πληθυσμό είναι πολύ μικρή. Όπως και με τα αντίστοιχα δεδομένα από άλλους πληθυσμούς Ευρωπαίων παρά σε Αφρικανού ή Ασιάτες Μογγόλους, Τούρκους κλπ. Η άποψη δηλαδή που υποστηρίζεται από τους Τούρκους περί τουρκογενούς προέλευσης των Πομάκων απορρίπτεται «τελεσίδικα». Όπως και η άποψη που υποστηρίζεται από Βουλγάρους ιστορικούς ότι οι Πομάκοι είναι σλάβοι απορρίπτεται επίσης. Οι επιστήμονες που μελέτησαν και ανέλυσαν το γονιδίωμα των Πομάκων, έφεραν στο φως τέσσερις παραλλαγές γονιδίων που επηρεάζουν την διαστολική αρτηριακή πίεση, τα επίπεδα της γλυκόζης (σακχάρου), τον αριθμό των λευκών αιμοσφαιρίων και τα επίπεδα της αιμοσφαιρίνης. Έτσι ανακαλύφθηκε μια γονιδιακή παραλλαγή που έχει ιατρική σημασία και αφορά χαρακτηριστικά σχετικά με την καρδιαγγειακή νόσο, την πιο συχνή αιτία θανάτου παγκοσμίως. Οι μοναδικές αλληλουχίες του DNA προστατεύουν την καρδιά των Πομάκων και συντελούν στην σωστή διαβίωση τους στον ορεινό όγκο της Ροδόπης. πηγή: infognomonpolitics.blogspot
Ως γνωστόν στην Ροδόπη και γύρω από αυτήν κατοικούσαν οι Αγριάνες, οι Βίστωνες, οι Οδρύσσες, Κίκονες, Δίοι, Βησσοί που ήταν φύλα συγγενικά των Ελλήνων. Στην αρχαϊκή εποχή 700 – 500 π.Χ. αρχίζει ο ουσιαστικός εποικισμός της Θράκης από τους Έλληνες του νότου. Η οικονομική και πολιτιστική επαφή φέρνει τους Θράκες κοντά στο ελληνικό πνεύμα και τις αξίες του. Την κλασική εποχή 500-323 π.Χ. ο εξελληνισμός των Θρακών προωθείται περισσότερο μάλιστα στα χρόνια του Φιλίππου Β’ και του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Πολλοί είναι οι Αγριάνες που πολέμησαν με τον Μ. Αλέξανδρο στην εκστρατεία του στην Ασία.
Στους βυζαντινούς χρόνους Αχριδώ ονομαζόταν η περιοχή της ευρύτερης περιοχής της Ροδόπης όπου κατοικούσαν και οι αρχαίοι Θράκες. Έτσι η ονομασία Άχρεν είναι παραφθορά του Αγριάνας, ή προέρχεται από την λέξη Αχριδώ που στα σλαβικά σημαίνει βράχος. Όταν πρωτοήλθαν οι Τούρκοι στον θρακικό χώρο βρήκαν στην ορεινή Ροδόπη τους Θρακοέλληνες και τους αποκάλεσαν Άχρεν, δηλαδή κατοίκους της Αχριδώς όπως ονομαζόταν τότε. Για την λέξη Πομάκος πάλι οι γνώμες διίστανται, οι Τούρκοι την λέξη την δέχονταν σαν παραφθορά του Πατσινάκ, κάτι όμως που δεν ισχύει καθώς το μόνο κοινό της λέξης Πομάκ με την λέξη Πατσινάκ – Πετσινέγος είναι η κατάληξη (-ακ). Άλλη ερμηνεία υποστηρίζει ότι ο Μέγας Αλέξανδρος όταν απέλυσε μετά την εκστρατεία του τους Πομάκους ονομάσθηκαν απόμαχοι – πομάχοι – Πομάκοι. Πιθανότερη πάντως είναι η βουλγαρική προέλευση από το Pomagam και Pomost που σημαίνει βοηθώ – βοήθεια. Το ιδίωμα των Πομάκων συμπληρώνεται με τουρκικές και ορισμένο αριθμό ελληνικών λέξεων. Σήμερα η πομακική γλώσσα υποχωρεί σταδιακά σε ανησυχητικό βαθμό καθώς η τουρκική αντικαθιστά και επισπεύδει την εξαφάνιση του ιδιώματος. Οι βουλγαρικές βιαιότητες του παρελθόντος, η συντονισμένη τουρκική πολιτική στην ορεινή Θράκη, η υποχρεωτική διδασκαλία της τουρκικής γλώσσας στα μειονοτικά σχολεία όπου φοιτούν τα Πομακόπουλα, αποτελούν τους κύριους λόγους για την εκούσια ή αναγκαστική αποβολή αυτού του ιδιώματος. Η Πολιτεία προωθεί έτσι τον γλωσσικό ευνουχισμό των Πομάκων με εξαιρετικά δυσμενείς συνέπειες, για την συνείδηση και ψυχική τους σύνδεση με το ελληνικό στοιχείο. Αν εκλείψει η διαφοροποίηση της γλώσσας μοιραία θα αφομοιωθούν από τους Τουρκόφωνους. Με τις σημερινές συνθήκες οδηγούνται στην γλωσσική γενοκτονία, που λίγο διαφέρει από την φυσική εξόντωση μια και αναφερόμαστε σε λαό που διατήρησε πολλούς αιώνες σε αντίξοες συνθήκες την ταυτότητά του και την χάνει μέσα σε λίγες δεκαετίες της ελληνικής δημοκρατίας κάτι που δεν μπόρεσε να αλλάξει η Οθωμανική αυτοκρατορία στα 557 χρόνια που βρισκόταν στην Θράκη. Οι πάμπολλες επιδρομές, μετακινήσεις και εγκαταστάσεις πληθυσμών ιδιαίτερα στα βυζαντινά χρόνια αποκλείουν την υπόθεση της διατήρησης των αρχαίων φυλών στην αρχική τους μορφή. Στα τέλη του 7ου αιώνα ο Ιουστινιανός ο Ρινότμητος επιβάλλει αναγκαστικό μετοικισμό των χριστιανών Σλάβων Σμολένων της Μακεδονίας. Οι Σμολένοι ήταν εκχριστιανισμένο σλαβικό φύλο εχθρικό των Βουλγάρων. Η ειρηνική άφιξη και εγκατάσταση των Σμολένων στην Ροδόπη δημιούργησε νέες σχέσεις και πληθυσμιακές πραγματικότητες. Έτσι η κοινή θρησκεία, η συνοίκηση και ο βουλγαρικός κίνδυνος έφεραν ενότητα, κοινές αντιλήψεις και τρόπο ζωής, δημιουργώντας μια νέα πληθυσμιακή ομάδα που έμελλε να φθάσει στην εποχή μας με την ονομασία «Πομάκοι». Οι Πετσινέγοι με συμμάχους τους Κουμάνους το 1087 επιτέθηκαν κατά του Βυζαντίου με αρχηγό τον Τζεγκλού Χαν κατέστρεψαν την Θράκη και έφθασαν στα πρόθυρα της Κωνσταντινούπολης. Ο Αλέξιος Α’ κατάφερε να εξαγοράσει τους Κουμάνους και όταν οι Πετσινέγοι το 1091 ξαναεπιτέθηκαν, καταστράφηκαν ολοσχερώς απ’ τον βυζαντινό στρατό κοντά στο σημερινό Χειμώνιο του Ν. Έβρου. Οι Τούρκοι ιστορικοί θεωρούν τους Πομάκους απογόνους των Κουμάνων και Πετσενέγων. Αβάσιμοι ισχυρισμοί γιατί οι λίγοι Πετσενέγοι που απόμειναν μετά την ήττα τους εγκαταστάθηκαν στην Μακεδονία όπου δαμάστηκαν οριστικά. Οι Πετσενέγοι και οι Κουμάνοι ήταν πρόσκαιροι επιδρομείς όπως και τόσοι άλλοι που αφομοιώθηκαν ή εξαφανίσθηκαν. Το να θεωρηθούν πρόγονοι των Πομάκων είναι αβάσιμο μια και στις λαϊκές εκδηλώσεις, στα ήθη και έθιμα, στη γλώσσα, στα τοπωνύμια δεν μοιάζουν καθόλου. Η περίοδος της Τουρκοκρατίας χαρακτηρίζεται απ’ την προσπάθεια για την μεταβολή της εθνολογικής σύνθεσης του Θρακιώτικου πληθυσμού μεταφέροντας οι Σουλτάνοι Οθωμανούς από άλλα μέρη. Οι επιμιξίες τους όμως με τους Πομάκους ήταν ελάχιστες ή ανύπαρκτες μια και οι Τούρκοι διαμένανε στην πεδιάδα ενώ οι Πομάκοι στον ορεινό όγκο της Ροδόπης. Οι Τούρκοι συνεχίζοντας την εποικιστική πολιτική, στις αρχές του 16ου αιώνα έφεραν στην Θράκη Γιουρούκους από την Μ. Ασία που κατέλαβαν τα εύφορα τμήματα της πεδιάδας της Ροδόπης και της Ξάνθης. Στα περισσότερα πομακικά χωριά υπάρχουν ερείπια βυζαντινών εκκλησιών και άλλα πειστήρια της προ του εξισλαμισμού περιόδου. Αυτό εξηγείται γιατί οι Πομάκοι ήταν πριν όλοι χριστιανοί και αργότερα αλλαξοπίστησαν. Σε ορισμένα χωριά όμως αυτά τα πειστήρια δεν υπάρχουν γιατί χτίστηκαν μετά την αλλαξοπιστία τους. Η θρησκεία διαμόρφωσε την εθνική συνείδηση πολλών Πομάκων, που σήμερα ταυτίζεται με τις τουρκικές αντιλήψεις. Στην αρχαιότητα ο Θεός Διόνυσος, κατείχε τα πρωτεία στην λατρεία των Θρακών. Αργότερα το βυζαντινό κράτος υιοθετεί και επίσημα την χριστιανική θρησκεία που διαδίδεται και σ’ όλη την Θράκη μένοντας μέχρι τον 17ο αιώνα. Στα μέσα του 17ου αιώνα βλέπουμε να επιβάλουν δια της βίας τον μουσουλμανισμό και τους Πομάκους. Τότε ήταν που γκρέμισαν 218 εκκλησίες και 336 παρεκκλήσια της εποχής του Μωάμεθ Δ’ και του τρισκατάρατου Βεζύρη Μεχμέτ Κιόπρουλου. Υπάρχουν βέβαια στοιχεία κατά τα οποία οι Κιζιλμπάσηδες, Πομάκοι αιρετικοί μουσουλμάνοι αντέδρασαν στον εξισλαμισμό, ώσπου τον αποδέχθηκαν με την βία, αλλά όχι στην ορθόδοξη μορφή του. Στην αλλαξοπιστία οδήγησαν οι πιέσεις της διοίκησης των νεοαφιχθέντων Γιουρούκων όπως και οι οικονομικές ελαφρύνσεις των εξωμοτών. Οι παράγοντες αυτοί δημιούργησαν το κατάλληλο ψυχολογικό κλίμα της προσχώρησης στο Ισλάμ. Η αλλαξοπιστία τότε ήταν η μόνη λογική επιλογή. Με την λήξη του Β’ Βαλκανικού Πολέμου το 1913, η Δυτική Θράκη έμεινε στην Βουλγαρία, συμπεριλαμβάνοντας το μεγαλύτερο μέρος των Πομάκων. Στο χρονικό διάστημα 1912-1918 οι Πομάκοι δέχθηκαν πιέσεις ώστε να εκβουλγαριστούν. Στις 31 Δεκεμβρίου 1918 οκτώ Πομάκοι βουλευτές της βουλγαρικής Βουλής ζήτησαν από τον Γάλλο στρατηγό Fr. D. Esperey να ενταχθεί ολόκληρη η περιοχή τους στον ελληνικό χώρο. Το 1919 διενεργήθηκε στον Εχίνο δημοψήφισμα, με το οποίο ζητούσαν οι Πομάκοι να ενωθεί η περιοχή τους με την Ελλάδα. Το 1923 υπογράφηκε στη Λωζάνη η Σύμβαση περί Ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας. Για τους μουσουλμάνους η Συνθήκη προέβλεπε σχολική εκπαίδευση στη μητρική τους γλώσσα, κάτι που στην πράξη δεν εφαρμόστηκε για τους Πομάκους και τους Ρομά αλλά ίσχυσε μόνο για τους Τουρκόφωνους, διαπράττοντας έτσι το κράτος ένα ανεπανόρθωτο ίσως σφάλμα τακτικής εξομοιώνοντας τους αυτόχθονες με τους λοιπούς μουσουλμάνους. Το 1946 όταν πραγματοποιούνταν ο Συνέδριο Ειρήνης των Παρισίων ο Χαμδή Χουσεΐν Φεχμή Μπέης και ο Χακκή Σουλεϊμάν Μπέης ζήτησαν με υπόμνημα την ενσωμάτωση όλων των Πομάκων της Ροδόπης στην Ελλάδα. Το 1936 η δικτατορία του Μεταξά δημιούργησε τις επιτηρούμενες ζώνες, από την Ήπειρο ως την ορεινή Θράκη. Οι κύριες περιοχές κατοικίας των Πομάκων έγιναν απαγορευμένες και ελεγχόμενες με μπάρες από τον στρατό. Για την είσοδο στις περιοχές αυτές χρειαζόταν άδεια εισόδου από την Αστυνομία. Οι Επιτηρούμενες Ζώνες καταργήθηκαν στις 17-11-1995. Στα 1941-1944 το σκηνικό των εχθροπραξιών στήθηκε και πάλι, αλλά κράτησε όσο και η βουλγαρική παρουσία. Η βάρβαρη στάση των Βουλγάρων τροφοδότησε το μίσος των Πομάκων για κάθε τι το χριστιανικό, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στην τουρκική επεκτατική πολιτική να αναλάβει τα ηνία για να προσεταιρισθεί και εθνικά τον πομακικό πληθυσμό. Το 1954 τέθηκε σε ισχύ ο νόμος «περί τουρκικής μειονότητας Θράκης» με την ονομασία «τουρκική», καταργώντας την ονομασία «μουσουλμανική», που αναγνωρίζει η Συνθήκη της Λωζάνης. Χάρη της συνοχής του ΝΑΤΟ και του καλού κλίματος στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, λόγω δήθεν του κινδύνου του βουλγαρικού κομουνισμού οι Πομάκοι αφέθηκαν ουσιαστικά στα χέρια της τουρκικής προπαγάνδας. Έκτοτε η ελληνική πολιτική απέναντι στους Πομάκους ουσιαστικά δεν έχει αλλάξει. Μέσα από την εκπαίδευση οι Πομάκοι μαθητές γκετοποιούνται και αναγκάζονται να διδάσκονται – πλην της ελληνικής – την τουρκική γλώσσα, ενώ η μητρική τους γλώσσα αγνοείται παντελώς (κατά παράβαση της Συνθήκης της Λωζάνης), όπου οι μειονοτικοί θα πρέπει να διδάσκονται υποχρεωτικά την μητρική τους γλώσσα (τουρκική, πομακική, ρομά). Η μουσουλμανική θρησκεία στη Θράκη χρησιμοποιείται από την Τουρκία μέσω του τουρκικού προξενείου και ορισμένου τουρκόφωνου τύπου για να συκοφαντήσει, να απειλήσει και να δημιουργήσει αντιπομακικό κλίμα μίσους, για οποιαδήποτε πομάκικη κίνηση π.χ. ίδρυση πολιτιστικών συλλόγων Πομάκων, εφημερίδας κλπ. Ένα από τα στοιχεία που διαφοροποιούν τους Πομάκους από τις δύο άλλες ομάδες της μειονότητας είναι η γλώσσα τους. Η γλώσσα αυτή δεν υπήρχε σε γραπτή μορφή μέχρι το 1995. Έκτοτε σε εκδόσεις που κυκλοφόρησαν έγινε χρήση του ελληνικού και του λατινικού αλφάβητου για την ορθότερη απόδοσή τους. Στη δημώδη μεσαιωνική και νεότερη πομακική ποίηση, λείπουν οι αναφορές για Έλληνες που να προβάλλονται σαν εχθροί, το αντίθετο βέβαια επιβεβαιώνεται με τα τραγούδια τους για τους Τούρκους και τους Βουλγάρους. Είναι γνωστό ότι, πριν λίγες δεκαετίες, το να αποκαλούσε κάποιος έναν Πομάκο Τούρκο, θεωρούνταν ατιμωτικό. Σήμερα με την επήρεια του Παντουρκισμού πολλοί Πομάκοι δηλώνουν ότι είναι γνήσιοι Τούρκοι. Αυτό βέβαια οφείλεται και στην τραγική ανικανότητα, ατόμων της Διοίκησης που έρχονταν σε επαφή με τους Πομάκους για να κατανοήσουν τις ιδιαιτερότητες του ζητήματος, κάτι βέβαια που σημάδεψε την πορεία και την μελλοντική τους ύπαρξη. Οι Πομάκοι ζουν σε 160 οικισμούς της ορεινής Θράκης στη Θράκη. Ορισμένοι βέβαια έχουν σχεδόν εγκαταλειφθεί με τους Πομάκους να έχουν κατεβεί στις πόλεις και σε πεδινά χωριά. Αποτελούν το 34% του συνόλου της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη. Στον νομό Ξάνθης ξεπερνούν το 60% των μουσουλμάνων. Εκτός από την Ελλάδα, Πομάκοι υπάρχουν σήμερα και στην Βουλγαρία, όπου ο αριθμός τους ξεπερνά τα 270.000 άτομα όπως και στην Τουρκία περί τα 70.000 άτομα. Μερικά από τα πομακικά χωριά στο νομό Ροδόπης είναι τα εξής: Άνω Βυρσίνη, Μυρτίσκη, Σμιγάδα, Εσοχή, Κύμη, Κόβαλος, Κάρδαμος, Κάτω Βυρσίνη, Ραγάδα, Τσούκα, Βούρλα, Χλόη, Κέχρος, Κερασιά, Χαράδρα, Σαρακηνή, Μελίταινα, Σήμα, Κρυστάλλη, Αστραία, Πολύαρνος, Τάλης, Ταγγαίο, Πόα, Διχάλα, Μύτικας, Νυμφαία κλπ. Τα κυριότερα πεδινά χωριά που δέχθηκαν Πομάκους είναι το Κοπτερό, ο Μίσχος, ο Ληνός, ο Ίασμος, ο Πολύανθος, ο Σώστης, τα Δουκάτα, το Λύκειο, οι Σάπες, το Αρσάκειο κλπ. Όταν άνοιξαν τα σύνορα της Νυμφαίας σε συνάντηση που είχα με Πομάκους κατοίκους του Ρόζεγκραντ που είναι το πρώτο χωριό μπαίνοντας από το τελωνείο της Νυμφαίας στα δεξιά με ενημέρωσαν ότι έχουν συγγενείς στον οικισμό της Νυμφαίας. Όταν μάλιστα άνοιξαν τα σύνορα τους αναζήτησαν και τους βρήκαν να κατοικούν οι περισσότεροι στην Κομοτηνή. Όταν τους επισκέφτηκαν τους είπανε ότι αυτοί είναι Τούρκοι και να πάνε να μάθουν τουρκικά για να συνεννοούνται. Οπότε μου εξέφρασαν την απορία πως γίνεται ο παππούς μας μέχρι να πεθάνει που μας έλεγε είμαστε Πομάκοι και πως οι απόγονοι των αδελφών του που ζούσαν στην Νυμφαία και στην Κομοτηνή να είναι Τούρκοι. Την ίδια αντιμετώπιση με ενημέρωσαν ότι είχαν και Πομάκοι του οικισμού Τσακαλάροβο της Βουλγαρίας από συγγενείς τους στα χωριά του Γιακά. Αποκαλυπτικά είναι τα στοιχεία πάλι για τις συνέπειες που έχει η μετανάστευση των Πομάκων όλα αυτά τα χρόνια από τα ορεινά και για τους ίδιους που εκτουρκίζονται, αλλά και για την εθνολογική σύνθεση των περιοχών όπου εγκαθίστανται παράδειγμα στον Ίασμο, όπως και στις βορειοανατολικές συνοικίες της Κομοτηνής που δέχτηκαν και συνέχισαν να δέχονται μεγάλο αριθμό Πομάκων, που προτιμούν να συνοικούν με τους ομόθρησκούς τους. Η θρησκεία λοιπόν είναι το ουσιαστικό κριτήριο για την επιλογή της συνοικίας όπου θα εγκατασταθεί η πομάκικη οικογένεια. Έτσι με την κάθοδό τους αφομοιώνονται από τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς του κάμπου κάτι που συνεπάγεται τον εκτουρκισμό τους, την ψυχική απομάκρυνση από το ελληνικό στοιχείο και την αριθμητική ενίσχυση των πληθυσμών με τουρκική συνείδηση. Ένας λόγος του μεταναστευτικού ρεύματος ήταν επειδή οι κάτοικοι ασχολούνταν με την κτηνοτροφία που δέχθηκε σοβαρό πλήγμα όταν χωρίς προγραμματισμό πραγματοποιήθηκε η αναδάσωση ορεινών περιοχών και απαγορεύτηκε η βοσκή των αιγοπροβάτων. Στον χώρο της εκπαίδευσης η κατάσταση είναι προβληματική. Τα Πομακόπουλα ειδικά των χωριών ξεκινώντας τον κύκλο της μόρφωσης, εισάγονται στα μειονοτικά σχολεία όπου μαθαίνουν την ξένη προς την μητρική τους γλώσσα τουρκική. Ο Πομάκος με την οικογένειά του μιλά την πομακική, στο μειονοτικό σχολείο μαθαίνει υποχρεωτικά την τουρκική και πρέπει να γνωρίζει ελληνικά για τις συναλλαγές με τους Έλληνες. Όμως που να δώσει βαρύτητα: Στην μητρική; Στην ελληνική που είναι το μόνο εφόδιο για την εισαγωγή στο ελληνικό σύστημα Παιδείας ή στην άχρηστη τουρκική που του επιβάλλεται; Η δημιουργία δημοσίων μειονοτικών σχολείων με την διδασκαλία της ελληνικής και πομακικής θεωρείται αναγκαίο μέτρο. Το σχολείο σαν θεσμός συμβάλλει στην κοινωνικοποίηση και την ένταξη των ατόμων στον εθνικό τρόπο σκέψης και ζωής. Στην περίπτωση των Πομάκων εξυπηρετεί την αντικοινωνικότητα και την ένταξή τους στις πάγιες εθνικιστικής επιδιώξεις της τουρκικής βουλιμίας. Οποιαδήποτε προσπάθεια για αλλαγές στις υπάρχουσες καταστάσεις και σχέσεις στο χώρο των Πομάκων θα αποτύχει αν δεν στηριχθεί στην εκπαίδευση. Εύλογα συνάγεται ότι η επέμβαση των υπευθύνων και η εξουδετέρωση των μηχανισμών του μίσους εξυπηρετεί όχι μόνο το εθνικό συμφέρον αλλά και την ειρήνη στην πολυπαθή γη της Θράκης. Τέλος σε ανάλυση της γενετικής σύστασης των Πομάκων με το DNA προσδιορισμό των αλληλόμορφων γονιδίων που καθορίζουν λευκοκυτταρικά αντίγονα (HLA) έδειξε ότι, πληθυσμιακές ομάδες που βρίσκονται γενετικά πλησιέστερα προς τους Πομάκους είναι οι Έλληνες και οι Βούλγαροι, παρά οι Τούρκοι. Ως εκ τούτου τα γενετικά στοιχεία απορρίπτουν το σενάριο που προβλέπει ότι οι Πομάκοι έχουν τουρκική προέλευση. Η παραλλαγή της αιμοσφαιρίνης που ονομάζεται αιμοσφαιρίνη Hbo-Arab, παρουσιάζει την μεγαλύτερη συχνότητα παγκοσμίως στους Πομάκους. Η συγκεκριμένη μετάλλαξη Hbo-Arab, δημιουργήθηκε στους Πομάκους 2.000 χρόνια περίπου πριν. Ο χρόνος εμφάνισης της Hbo-Arab στους Έλληνες Πομάκους δεν υποστηρίζει την άποψη ότι είναι εξισλαμισμένοι Σλάβοι. Οι Πομάκοι ζουν από την αρχαιότητα στην περιοχή της οροσειράς της Ροδόπης. Είναι οι απόγονοι ενός προγονικού πληθυσμού της Θράκης, που ζει στην περιοχή για εκατοντάδες χρόνια. Τα διαθέσιμα γενετικά δεδομένα δείχνουν ότι η γενετική διαφοροποίηση των Πομάκων από τον γενικό ελληνικό πληθυσμό είναι πολύ μικρή. Όπως και με τα αντίστοιχα δεδομένα από άλλους πληθυσμούς Ευρωπαίων παρά σε Αφρικανού ή Ασιάτες Μογγόλους, Τούρκους κλπ. Η άποψη δηλαδή που υποστηρίζεται από τους Τούρκους περί τουρκογενούς προέλευσης των Πομάκων απορρίπτεται «τελεσίδικα». Όπως και η άποψη που υποστηρίζεται από Βουλγάρους ιστορικούς ότι οι Πομάκοι είναι σλάβοι απορρίπτεται επίσης. Οι επιστήμονες που μελέτησαν και ανέλυσαν το γονιδίωμα των Πομάκων, έφεραν στο φως τέσσερις παραλλαγές γονιδίων που επηρεάζουν την διαστολική αρτηριακή πίεση, τα επίπεδα της γλυκόζης (σακχάρου), τον αριθμό των λευκών αιμοσφαιρίων και τα επίπεδα της αιμοσφαιρίνης. Έτσι ανακαλύφθηκε μια γονιδιακή παραλλαγή που έχει ιατρική σημασία και αφορά χαρακτηριστικά σχετικά με την καρδιαγγειακή νόσο, την πιο συχνή αιτία θανάτου παγκοσμίως. Οι μοναδικές αλληλουχίες του DNA προστατεύουν την καρδιά των Πομάκων και συντελούν στην σωστή διαβίωση τους στον ορεινό όγκο της Ροδόπης. πηγή: infognomonpolitics.blogspot
