Οι προσφυγικές κρίσεις δεν είναι φυσικά καινούρια ιστορία, καθώς εδώ και χιλιάδες χρόνια πόλεμοι, επιδημίες, λιμοί και πολιτική αναταραχή έχουν πυροδοτήσει μαζικές εκτοπίσεις ανθρώπων.

Όσο για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τόσο οι πρόσφυγες όσο και τα έθνη υποδοχής, παραμένουν κι αυτά σταθερά στο διάβα του ιστορικού χρόνου, λες και τίποτα δεν έχει αλλάξει όλους αυτούς τους αιώνες.

Όπως όμως έχει δείξει και πάλι η Ιστορία, όταν γίνει σωστά, η μαζική μετακίνηση ανθρώπων μπορεί να έχει ευεργετικές ιδιότητες για όλους και κυρίως για τις χώρες που υποδέχονται τις ροές.

Αν πάλι τα πράγματα δεν πάνε καλά, τότε τα προσφυγικά κύματα μπορούν να γκρεμίσουν ακόμα και τις δυνατότερες αυτοκρατορίες…

Οι ισπανοί εβραίοι και η Οθωμανική Αυτοκρατορία

Ήταν το 1492 όταν ο βασιλιάς Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα της Ισπανίας υπέγραψαν το Διάταγμα της Αλάμπρα, με το οποίο ολοκλήρωναν τη χριστιανική επανάκτηση της Ιβηρικής. Πλάι στους Μαυριτανούς, τώρα ήθελαν να διώξουν και τους εβραίους από τα εδάφη τους. Οι ισπανοί πολίτες εβραϊκής καταγωγής είχαν τέσσερις μήνες στη διάθεσή τους είτε να αλλαξοπιστήσουν στον χριστιανισμό είτε να εγκαταλείψουν την Ισπανία.

Την ίδια ακριβώς χρονιά, ο σουλτάνος Βαγιαζίτ Β’ εξέδωσε ένα φιρμάνι με το οποίο καλούσε τους διωγμένους εβραίους στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κάπου 250.000 ισπανοεβραίοι κατέφτασαν στην οθωμανική γειτονιά και εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη. Οι σεφαραδίτες αυτοί εβραίοι στέριωσαν και ρίζωσαν στη νέα τους πατρίδα, συμβάλλοντας πολύ στην ανταλλαγή τεχνογνωσίας. Στις δικές τους βαλίτσες έφεραν εξάλλου τα πιεστήρια, ανασυντάσσοντας άρδην την οθωμανική τυπογραφία.

Ο σουλτάνος, εντυπωσιασμένος από τα δώρα των προσφύγων, τους έδωσε ως αντάλλαγμα την πόλη της Τιβεριάδας, έναν κατεστραμμένο και αποδεκατισμένο οικισμό στο βόρειο Ισραήλ που μετέτρεψαν σε παράδεισο οι νεοφερμένοι κάτοικοι. Μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα, η Τιβεριάδα άκμαζε και δεν θύμιζε σε τίποτα τα ερείπια που ήταν άλλοτε…

Οι Γότθοι και η Ρώμη

Ήταν κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ. που η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αντιμετώπισε μια πελώρια προσφυγική κρίση. Στη δεκαετία του 370, οι Ούννοι άρχισαν να πιέζουν έντονα τους Γότθους από τα ανατολικά, οι οποίοι ζήτησαν το 376 μ.Χ. από τον ρωμαίο αυτοκράτορα Βάλη να τους επιτρέψει να εγκατασταθούν στα νότια του Δούναβη. Μέσα σε λίγα χρόνια, κάπου 200.000 Γότθοι είχαν συγκεντρωθεί στις όχθες του ποταμού, στα βόρεια σύνορα της Ρώμης, και ζητούσαν επειγόντως άσυλο από τους Ρωμαίους.

Ο αυτοκράτορας της ανατολικής επαρχίας (της μετέπειτα Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) Βάλης (ή Ουάλης) δέχτηκε τους Γότθους στα εδάφη του ώστε να τον βοηθήσουν στον πόλεμό του κατά των Περσών. Στη Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία όμως οι Γότθοι στεγάστηκαν σε πρόχειρους καταυλισμούς που μετατράπηκαν σε κόλαση.

Οι πεινασμένες ορδές υπέφεραν από αρρώστιες και λιμούς, μιας και διεφθαρμένοι ρωμαίοι αξιωματούχοι έκλεβαν τρόφιμα και αγαθά που προορίζονταν για τους Γότθους. Οι απεγνωσμένοι πρόσφυγες πουλούσαν ακόμα και τα παιδιά τους για λίγες μερίδες σκυλίσιου κρέατος.

Δεν θα τους έπαιρνε πολύ να εξεγερθούν κατά της Ρώμης. Στον αγώνα τους προσχώρησαν και πολλοί φοιδεράτοι Γότθοι που υπηρετούσαν στον ρωμαϊκό στρατό. Η τελική μάχη δόθηκε το 378 μ.Χ. στην Αδριανούπολη και στο τέλος της ημέρας τα δύο τρίτα των ρωμαίων στρατιωτών κείτονταν νεκρά, μαζί με τον ίδιο τον Βάλη. Λίγα χρόνια αργότερα, το 410 μ.Χ., οι Γότθοι του Αλάριχου θα λεηλατούσαν την ίδια τη Ρώμη…

Οι Ουγενότοι και η Αγγλία

Ήταν το 1685 όταν ο γάλλος μονάρχης Λουδοβίκος ΙΔ’ πήρε πίσω το Έδικτο της Νάντης του 1598 που παραχωρούσε ουσιώδη πολιτικά δικαιώματα στους καλβινιστές προτεστάντες της Γαλλίας (Ουγενότους) μέσα σε ένα έθνος σχεδόν αμιγώς καθολικό. Το νέο Έδικτο του Φοντενεμπλό έβγαζε τον προτεσταντισμό εκτός νόμου και έδινε στους ουγενότους κληρικούς δύο εβδομάδες περιθώριο είτε να μεταστραφούν στον καθολικισμό είτε να φύγουν από τη Γαλλία. Όσο για τους λαϊκούς Ουγενότους, η μεταστροφή δεν ήταν καν επιλογή: έπρεπε να φύγουν νύχτα από τα γαλλικά εδάφη.

Ως αποτέλεσμα, ένα κύμα χιλιάδων γάλλων καλβινιστών εγκατέλειψαν τη Γαλλία και κατέφτασαν στην Ελβετία, την Ολλανδία, την Πρωσία, τη Σουηδία, την Αγγλία και την Ιρλανδία. Μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα, το 5% του πληθυσμού του Λονδίνου ήταν Ουγενότοι, μιας και η Αγγλία έδωσε άσυλο σε περισσότερους από 650.000 γάλλους προτεστάντες.

Δεδομένου μάλιστα ότι οι περισσότεροι Ουγενότοι ανήκαν στη μεσαία τάξη και πολλοί ήταν έμποροι, δικηγόροι, διανοούμενοι και εξειδικευμένοι τεχνίτες, η φυγή τους φτώχυνε σημαντικά τη Γαλλία και ενίσχυσε τις προτεσταντικές γειτονικές χώρες. Η βρετανική οικονομία τονώθηκε ιδιαιτέρως από το κύμα αυτό των καλλιεργημένων μεσοαστών Ουγενότων…

Οι Προσκυνητές και οι ΗΠΑ

Ήταν το 1607 όταν ένα κύμα θρησκευτικών προσφύγων έφυγε από την Αγγλία αναζητώντας μια νέα πατρίδα. Σήμερα τους λέμε «Προσκυνητές» και η ιστορία τους είναι συνυφασμένη με τον Νέο Κόσμο. Στα 1593 τους έλεγαν όμως «Αυτονομιστές» (ή «Χωριστικούς») και τους κρεμούσαν για τις ανορθόδοξες θρησκευτικές τους πεποιθήσεις.

Αυτοί το μόνο που ήθελαν ήταν η απλοποίηση του τελετουργικού και η καθαρότητα της λατρείας, γι’ αυτό και αποκαλούνταν «Πουριτανοί». Κι επειδή μάλιστα αποστρέφονταν τους γάμους συμφέροντος της αγγλικής μοναρχίας, θεωρούνταν ευθεία απειλή προς το Στέμμα, αλλά και την αγγλικανική εκκλησία που τους εχθρευόταν ανοιχτά. Κι έτσι το 1620, έπειτα από χρόνια περιπλάνησης, πήραν την απόφαση να έρθουν στον Νέο Κόσμο και να ιδρύσουν μια κοινότητα όπως ακριβώς την ονειρεύονταν.

Ήταν ένας από τους πρώτους μόνιμους ευρωπαϊκούς οικισμούς της βόρειας Αμερικής. Οι Προσκυνητές είχαν ζητήσει άσυλο από την Ολλανδία, όπου και παρέμειναν για μια δεκαετία, αν και αναγκάστηκαν να φύγουν από κει κυνηγημένοι, αναζητώντας πιο πράσινα βοσκοτόπια και καλύτερη κοινωνική μοίρα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Περισσότεροι από τους μισούς αυτούς θρησκευτικούς πρόσφυγες πέθαναν κατά τον πρώτο χρόνο παραμονής τους στον Νέο Κόσμο…

Οι πρόσφυγες του Δρόμου του Μεταξιού

Από όλους τους ανθρώπους που βάδισαν ποτέ τον Δρόμο του Μεταξιού ως την Κίνα, οι πρόσφυγες είχαν πάντα την πιο περίβλεπτη θέση. Οι ανταλλαγές τεχνογνωσίας και τεχνολογίας πολλαπλασιάζονταν κάθε φορά που ένας πληθυσμός έφευγε από τον τόπο του εξαιτίας πολεμικών συγκρούσεων και κοινωνικο-πολιτικών γεγονότων.

Η υαλουργία εξαπλώθηκε από τον ισλαμικό κόσμο και το χαρτί κατέφτασε από την Κίνα, ακολουθώντας πιστά τον Δρόμο του Μεταξιού. Όσο για τα βασίλεια των οάσεων της ερήμου Τάκλα Μακάν, μετατράπηκαν σε σπουδαία εμπορικά κέντρα γιατί προωθούσαν τη θρησκευτική ανοχή και δέχονταν πρόσφυγες από τα μήκη και τα πλάτη του αρχαίου κόσμου: βουδισμός, ισλαμισμός, εβραϊσμός, χριστιανισμός, ζωροαστρισμός και τόσες ακόμα θρησκείες άκμασαν και συνυπήρξαν αρμονικά κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού.

Το 1006 μ.Χ. η ισλαμική κατάκτηση κάποιων βουδιστικών βασιλείων οδήγησε σε νέα μαζική μετανάστευση, η οποία άλλαξε άρδην τόσο τις θρησκευτικές ισορροπίες όσο και το γλωσσικό τοπίο. Κάποιες γλώσσες έγιναν παρελθόν μέσα σε μια γενιά και κάποιες άλλες αντικαταστάθηκαν από άλλες που επιβίωσαν ως τις μέρες μας. Όσο πιο βαθιά πήγαινες μάλιστα στον Δρόμο του Μεταξιού, τόσο πιο σίγουρη γινόταν η υποδοχή σου ως πρόσφυγα, καθώς η ανοχή του άλλου και η αποδοχή του ξένου εξασφάλιζε γόνιμα αποτελέσματα για όλους…