Οι Ασσύριοι, στην προσπάθεια τους να διαχει­ριστούν ένα πολύ μικρότερο κράτος, χρησιμο­ποίησαν αυστηρές μεθόδους κεντρικού πολιτι­κού ελέγχου και εσκεμμένης τρομοκρατίας, με τη μορφή της σφαγής των αιχμαλώτων και των μαζικών μετακινήσεων πληθυσμών από το ένα μέρος της αυτοκρατορίας στο άλλο. Αλλά, παρά τη διαφορά της κλίμακας στην έκταση και τον πληθυσμό του κράτους, αυτές οι μέθοδοι χει­ραγώγησης δεν λειτούργησαν. Υπάρχουν απο­δείξεις ότι και οι Αχαιμενίδες εφήρμοσαν -σε μι­κρό βαθμό-τις υποχρεωτικές μετακινήσεις πλη­θυσμών, ως μέθοδο επιβολής της τάξης!..

Όπως αναφέραμε στο πρώτο κεφάλαιο, η δύ­ναμη και κυριαρχία των Περσών εξισορροπή­θηκαν εξαρχής με την επιείκεια και την ανε­κτικότητα τους. Tα περσικά συστήματα κοινω­νικής οργάνωσης, τα έθιμα και οι θρησκευτικές αντιλήψεις δεν επιβάλλονταν στους κατακτη­μένους λαούς. Οι τοπικές μορφές διοίκησης και οικονομικής οργάνωσης, η πολιτική δομή και η νομοθεσία διατηρούνταν χωρίς αλλαγή, εφό­σον η λειτουργία τους δεν προσέκρουε στις αυ­τοκρατορικές ανάγκες.

Αυτή η πολιτική καθιερώθηκε κατά τη βα­σιλεία του Κύρου.

Tα καλύτερα παραδείγματα της εντοπίζονται στον τρόπο με τον οποίο ο βασιλιάς χειρίστηκε πολιτικά τους Μήδους και τους Ίωνες και στη στά­ση του απέναντι στη θρησκεία των Βαβυλώνιων και των Εβραί­ων, στους οποίους επέτρεψε να επιστρέψουν στην πατρίδα τους και να ξαναχτίσουν το ναό τους. Δεν έχουμε αποδείξεις ότι η πολιτική αυτή άλλαξε από τον Δαρείο. Παρόλο που ει­σήγαγε νέα μέτρα για την οργάνωση και τις νομοθε­τικές δομές της αυτο­κρατορίας, συνέχισε να διοικεί τη Βαβυλώ­να ως νομίμως επι­λεγμένος από το θεό Μαρδούκ, και την Αίγυπτο ως απόγονος των Φαραώ.

Αυτό το είδος διακυβέρνησης -που νομιμοποι­ούσε την κυριαρχία του ηγεμόνα εν ονόματι των τοπικών θεοτήτων και πολιτικών παραδόσεων-άλλαξε από τον Ξέρξη στην Αίγυπτο και τη Βα­βυλωνία, λόγω των επαναστάσεων που ξέσπα­σαν στις χώρες αυτές. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρ­χουν σαφείς αποδείξεις ότι η καθιερωμένη αυ­τοκρατορική φιλοσοφία της κυβέρνησης παρα­μερίστηκε από τον Ξέρξη, ούτε κανένα αρχαιολογικό τεκμήριο αποδεικνύει ότι η χαλαρότητα και η ανο­χή έπαψε να είναι το χαρακτηριστικό των Αχαιμενιδών μέχρι το τέλος της δυναστείας τους.

Η πολιτική ανοχής ασκήθηκε για δύο λό­γους. Πρώτον, ήταν ρεαλιστική. Η πολιτική κα­τάσταση αντιμετωπιζόταν με πρακτικό τρόπο, ανάλογα με τις περιστάσεις. Δεδομένου του τε­ράστιου μεγέθους της αυτοκρατορίας και του μεγάλου αριθμού εθνοτήτων της, ίσως καμιά άλ­λη πολιτική δεν θα είχε ισοδύναμο αποτέλεσμα. Οι Ασσύριοι, στην προσπάθεια τους να διαχει­ριστούν ένα πολύ μικρότερο κράτος, χρησιμο­ποίησαν αυστηρές μεθόδους κεντρικού πολιτι­κού ελέγχου και εσκεμμένης τρομοκρατίας, με τη μορφή της σφαγής των αιχμαλώτων και των μαζικών μετακινήσεων πληθυσμών από το ένα μέρος της αυτοκρατορίας στο άλλο. Αλλά, παρά τη διαφορά της κλίμακας στην έκταση και τον πληθυσμό του κράτους, αυτές οι μέθοδοι χει­ραγώγησης δεν λειτούργησαν. Υπάρχουν απο­δείξεις ότι και οι Αχαιμενίδες εφήρμοσαν -σε μι­κρό βαθμό-τις υποχρεωτικές μετακινήσεις πλη­θυσμών, ως μέθοδο επιβολής της τάξης. Αλλά ο κανόνας στην πολιτική τους ήταν η άσκηση της εξουσίας με ανεκτικότητα39. Εν συντομία, μία μεγάλη αυτοκρατορία δεν είχε άλλη επιλογή από το να χρησιμοποιήσει την ανοχή με έξυπνο τρό­πο, για να παγιώσει την εξουσία της.

Από την άλλη πλευρά, η ανοχή στην αυτο­κρατορική διακυβέρνηση πιθανόν να συμβιβα­ζόταν με τις ιδεολογικές τάσεις των Αχαιμενιδών, επειδή ταίριαζε με τις παραδόσεις τους και την πολιτική τους οργάνωση. Μερικές από τις αυθεντικές ιδέες των Περσών περί της αυ­τοκρατορίας -που αποτέλεσαν τη συνεισφορά τους στην πολιτική επιστήμη- είχαν βαθιές ρί­ζες στις δικές τους αντιλήψεις περί της ιδεώ­δους κοινωνικής δομής.

Οι Πέρσες -όπως και άλλοι Ιρανοί- είχαν μία κάθετη αντίληψη της κοινωνίας. Στη βάση της ήταν η οικογένεια. Προχωρώντας προς τα πάνω, η πυραμίδα περιλάμβανε την πατριά, τη φυλή, τη χώρα, και εν συνεχεία το λαό. Έτσι, παραδίδοντας μας τη βιογραφία του στην επι­γραφή των Βαγιστάνων, ο Δαρείος περιγράφει την ταυτότητα του με την παρακάτω σειρά: γιος του Υστάσπη (οικογένεια), Αχαιμενίδης (πα­τριά), (φυλή – Πασαργάδες – λείπει), Πέρσης (χώρα) και, τέλος, Ιρανός (λαός). Ο ιδανικός ορι­ζόντιος διαχωρισμός της ιρανικής κοινωνίας, όμως, ήταν τετραμερής. Στις ανατολικές επαρ­χίες του οροπεδίου, οι ιερείς, οι πολεμιστές, οι τεχνίτες και οι χωρικοί ήταν οι τάξεις στις οποί­ες ήταν χωρισμένη η κοινωνία. Στις δυτικές βρί­σκουμε ιερείς, πολεμιστές, γραφείς/υπαλλή­λους και τεχνίτες/χωρικούς.

Στην κορυφή αυτής της δομής, από πολιτι­κή και κοινωνική άποψη, βρισκόταν ο βασιλιάς, νομιμοποιούμενος από την ιδεολογία της βα­σιλείας. Η khvarna, δηλαδή η «βασιλική δόξα», ήταν η αύρα που περιέβαλλε τόσο το βασιλικό αξίωμα όσο και το άτομο που γινόταν βασιλιάς40. Αρχικώς ο ηγεμόνας εκλεγόταν από τους πο­λεμιστές και ήταν πρόσωπο χαρισματικό, με ευ­γενική καταγωγή. Αξιοπρόσεκτος εν προκει­μένω είναι ο ισχυρισμός του Ηροδότου (Α’, 125) ότι από τις Πασαργάδες «οι βασιλέες οι Περσείδαι γεγόνασι».

Την περίοδο των Αχαιμενιδών, ο βασιλιάς ήταν ιερέας και θυσιαστής, όπως επίσης και πολιτικός και στρατιωτικός αρχηγός. Αλλά δεν ήταν θεότητα41. Όταν ανέβαινε στο θρόνο, όμως, ενσωμάτωνε στο πρόσωπο του το μυ­στήριο, το πνεύμα και τη δόξα της βασιλείας: η παράδοση τον ήθελε να ενθρονίζεται στα γε­νέθλια του, ώστε να θεωρείται ότι ξαναγεννή­θηκε, και να λαμβάνει βασιλικό όνομα. Η έν­νοια khvarna, εν συντομία, περιείχε στοιχεία τα οποία έφερναν σε επαφή το βασιλιά και τη βασιλεία, τουλάχιστον με το μεταφυσικό στοι­χείο, αν όχι και με το θείο.

Δεν ήταν δύσκολο, λοιπόν, για τον Μεγάλο Βασιλέα, τον Βασιλέα των Βασιλέων, να αντι­μετωπίζει τον εαυτό του -και κατ’ επέκταση την κυβέρνηση του και την αυτοκρατορία του- ως οντότητες που λειτουργούσαν μόνο στα υψη­λότερα κοινωνικά και πολιτικά επίπεδα. Ήταν βασιλιάς χωρών, λαών και εθνών. Αυτές ήταν οι ανώτατες βαθμίδες που σχημάτιζαν την αυ­τοκρατορία. Γι’ αυτό, στις αρχαίες περσικές επιγραφές και στα ανάγλυφα της Περσέπολης, όταν έπρεπε να οριστεί η αυτοκρατορία, η απάντη­ση ήταν ότι αποτελείτο από dabyava, δηλαδή από χώρες ή λαούς που καταγράφονται σε κα­ταλόγους και απεικονίζονται. Και όχι από γεω­γραφικές περιοχές ή διοικητικές μονάδες, όπως οι σατραπείες42. Γι’ αυτό, η φυσική πολιτική των βασιλέων θα ήταν να επεμβαίνουν όσο το δυ­νατό λιγότερο στα θέματα των φυλών, των πα­τριών και των οικογενειών. Εφόσον οι χωρικοί, οι τεχνίτες, οι ιερείς και οι πολεμιστές ασκού­σαν τους καθιερωμένους ρόλους τους μέσα στην κοινωνία, το κράτος δεν ασχολείτο με τα χαμη­λότερα επίπεδα της κάθετης κοινωνικής σει­ράς. Εφόσον ο βασιλιάς και η κεντρική κυβέρ­νηση διατηρούσαν τον έλεγχο των υποθέσεων στα υψηλότερα επίπεδα, ο σκοπός της αυτο­κρατορίας επιτελείτο αποτελεσματικά.

Εν κατακλείδι, η πολιτική της ανεκτικής διοί­κησης, που ήταν χαρακτηριστική της αυτοκρα­τορίας των Αχαιμενιδών, όχι μόνο είχε πρακτι­κό νόημα, αλλά ίσως ταίριαζε καλά με τις αρ­χαίες -αν και ιδεατές- ιρανικές αντιλήψεις πε­ρί της κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης.