Την ώρα που εκατομμύρια πρόσφυγες διέσχιζαν τις ηπείρους δημιουργώντας εκρηκτικές καταστάσεις, ο Herman Sörgel ανέπτυξε ένα τουλάχιστον εξωφρενικό σχέδιο στη δεκαετία του 1920 για τη μετεγκατάσταση εκατομμυρίων Ευρωπαίων στην Αφρική!

Το υπερφιλόδοξο πλάνο, η περιβόητη «Atlantropa», ήθελε να ενώσει Γηραιά και Μαύρη Ήπειρο με γέφυρες κατασκευάζοντας τεράστια φράγματα αλλά και αποξηραίνοντας μερικώς τη Μεσόγειο.

Έτσι πίστευε ο αρχιτέκτονας πως θα μπορούσαν να βρουν εκατομμύρια Ευρωπαίοι μια νέα ζωή στη νότια ζώνη αυτού που θα γινόταν η υπερ-ήπειρος Ευραφρική. Οι ροές ευρωπαίων μεταναστών στην Αφρική θα κατέληγε φυσικά σε μια νέα αποικιοκρατία της Μαύρης Ηπείρου, ένα γεγονός που χαρακτηριζόταν αποδεκτό σε κείνα τα μαύρα χρόνια του ιμπεριαλισμού και της δυτικής πρωτοκαθεδρίας.

Το σχέδιο του Sörgel ερχόταν μάλιστα ως άμεση απάντηση στις εμπειρίες του από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τις πολιτικές και οικονομικές περιπέτειες του Μεσοπολέμου, αλλά και την άνοδο των Ναζί στο τιμόνι της Γερμανίας φυσικά. Ο αρχιτέκτονας ήταν μάλιστα πεπεισμένος πως η Ευρώπη όδευε ολοταχώς προς νέο εμπόλεμο σπαραγμό και η τραγωδία θα μπορούσε να αποφευχθεί μόνο αν βρισκόταν μια δραστική λύση στα πιεστικά προβλήματα των Ευρωπαίων: την ανεργία, τον υπερπληθυσμό, τα μίση των εθνών και την απειλούμενη ενεργειακή κρίση.

Και χωρίς καμία εμπιστοσύνη στην πολιτική και τους πολιτικούς της εποχής, ο Sörgel στράφηκε αναγκαστικά στον μόνο τομέα που απέδιδε πρακτικές λύσεις: την τεχνολογία. Κι έτσι πέρασε όλο τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο προπαγανδίζοντας ή προωθώντας απλώς την ιδέα της Atlantropa και δεν σταμάτησε να το κάνει μέχρι και τον θάνατό του το 1952.

Επικών διαστάσεων φράγματα κατά μήκος των στενών του Γιβραλτάρ, των Δαρδανελίων και μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας, καθένα από τα οποία θα φιλοξενούσε γιγαντιαία υδροηλεκτρικά εργοστάσια, θα διαμόρφωναν τη βάση της νέας υπερ-ηπείρου. Στην τελική φάση σχηματισμού της οποίας η Μεσόγειος θα διαχωριζόταν σε δύο λεκάνες: το δυτικό τμήμα θα υποβιβαζόταν κατά 100 μέτρα και το ανατολικό κομμάτι κατά 200 μέτρα. Κι έτσι μια περιοχή μεγαλύτερη από τη Γαλλία θα έβγαινε ανάμεσά τους από το νερό και θα γινόταν στεριά.

Ο οραματιστής Γερμανός δεν περιόριζε βέβαια τα φιλόδοξα όνειρά του. Κατοπινές εκδόσεις της Atlantropa περιλάμβαναν δυο φράγματα κατά μήκος του Ποταμού Κονγκό αλλά και τη δημιουργία μιας νέας θάλασσας (Θάλασσα Τσαντ και Κονγκό) και τριών πελώριων λιμνών που θα μαλάκωναν μερικώς το τραχύ αφρικανικό κλίμα κάνοντάς το ηπιότερο και σαφώς πιο ευχάριστο για τους ευρωπαίους αποίκους.

Και βέβαια, ανταποκρινόμενος στη ρατσιστική ρητορεία και την κατάφωρη αποικιοκρατία της εποχής, ο Sörgel οραματίστηκε μια Αφρική εντελώς έρμαιο στα χέρια των Ευρωπαίων, ένα νέο σπίτι για τον λευκό του Βορρά δηλαδή με απλόχερες εκτάσεις γης και απίστευτες πλουτοπαραγωγικές πηγές.

Μπορεί σήμερα όλα αυτά να ακούγονται τουλάχιστον ανατριχιαστικά, πολλοί ωστόσο στην εποχή του ήταν αυτοί που τον πήραν στα σοβαρά: από αρχιτέκτονες και μηχανικούς μέχρι δημοσιογράφους, λόγιους και πολιτικούς τελικά. Ο Sörgel είχε σκαρώσει εξάλλου μια ολοκληρωμένη λύση καλύπτοντας κάθε πτυχή του σχεδίου του (τα πλήρη αρχεία της Atlantropa φυλάσσονται στο Deutsche Museum του Μονάχου), με τοπογραφικά σχέδια και αρχιτεκτονικές μελέτες για νέες πόλεις, λεπτομερή σκίτσα των γεφυρών και των φραγμάτων της μελλοντικής υπερ-ηπείρου αλλά και επιστολές υποστήριξης και θαυμασμού από μεγάλες προσωπικότητες.

Μέχρι και εκατοντάδες εγκωμιαστικά αποκόμματα του Τύπου είχε φυλάξει μέσα στην πρότασή του, τόσο από γερμανικές εφημερίδες και ξένο Τύπο μέχρι και εξειδικευμένες επιστημονικές επιθεωρήσεις μηχανικών και γεωγράφων. Αυτό που έκανε τόσο ακαταμάχητη την πρότασή του ήταν η υπόσχεση της παγκόσμιας ειρήνης που έδινε. Κι όχι μάλιστα μέσω της πολιτικής ή διπλωματικής οδού, παρά με την απλούστατη συνδρομή της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Η Atlantropa θα ήταν εξάλλου αυτόνομη ενεργειακά μέσω ενός τεράστιου δικτύου παραγωγής φτηνού ρεύματος. Το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο στο φράγμα του Γιβραλτάρ θα μπορούσε εξάλλου να καλύψει με ρεύμα ένα πολύ μεγάλο μέρος των ενεργειακών αναγκών Ευρώπης και Αφρικής, λειτουργώντας ταυτοχρόνως ως εχέγγυο ειρήνης: ένας ανεξάρτητος οργανισμός θα είχε στο χέρι τον διακόπτη, έτοιμος να τον κατεβάσει σε κάθε χώρα που θα μετατρεπόταν σε απειλή για την ειρήνη και τη σταθερότητα.

Ήταν όμως και το άλλο, που αποδείχθηκε ακόμα πιο θελκτικό στους πολιτικούς της εποχής: όπως είχε υπολογίσει ο Sörgel, κάθε χώρα θα έπρεπε να δαπανήσει τέτοια αστρονομικά ποσά για τη δημιουργία της υπερ-ηπείρου που δεν θα είχε πια σέντσι να ξοδέψει σε πολεμικούς εξοπλισμούς. Η Ευρώπη θα ήταν ταπί και ψύχραιμη, πλην όμως ειρηνική και αλληλέγγυα!

Την πρόταση τη συζήτησε σοβαρά η ανθρωπότητα και θα μπορούσε να είχε προκριθεί σε χαλεπούς καιρούς κρίσης, όπως στις αρχές του 1930 με την άνοδο του ναζισμού ή μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου και τις εκρηκτικές κοινωνικές συνθήκες που δημιούργησε. Το 1952 πέθανε πάντως ο εμπνευστής και όλα αυτά έμειναν στα χαρτιά…

Ένα πλάνο που το είπανε «Atlantropa» (και λίγο πριν «Panropa»)

Στον «Άνθρωπο στο ψηλό κάστρο» του 1962, ο μάστορας της επιστημονικής φαντασίας Φίλιπ Ντικ προσφέρει μια εναλλακτική ιστορία της ανθρωπότητας, με τον Άξονα να επικρατεί τελικά στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και να μοιράζει τις ΗΠΑ μεταξύ Γερμανίας και Ιαπωνίας. Ο Ντικ περιγράφει κάπου πως οι παράφρονες θριαμβευτές είχαν αποξηράνει τη Μεσόγειο, για να αυξήσουν ακόμα περισσότερο τον ζωτικό τους χώρο οι Γερμανοί, μετατρέποντας τον πρώην βυθό σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις.

Κι ενώ η ιστορία λειτουργεί αλληγορικά ως προς τον φασισμό, το πιο τραβηγμένο μέρος της περίπλοκης αυτής πλοκής είναι ουσιαστικά όσο πιο κοντά έφτασε το μυθιστόρημα στην πραγματικότητα: μιλάμε για το μέρος με την αποξήρανση της Μεσογείου! Όπως είπαμε, το σχέδιο είχε θεωρηθεί μια σοβαρή αντιπρόταση, ένα ολοκληρωμένο οικιστικό και αρχιτεκτονικό πλάνο που είχε σκαρώσει λίγες μόλις δεκαετίες πρωτύτερα ο γερμανός αρχιτέκτονας Herman Sörgel, ο οποίος αφιέρωσε άλλωστε τη ζωή του στην προώθηση της ιδέας να ενωθεί η Ευρώπη και η Αφρική μέσω της αποστράγγισης της Μεσογείου.

Πίσω στο 1929, ο Sörgel εξομολογήθηκε το όραμά του σε ένα βιβλίο, το «The Panropa Project», στον υπότιτλο του οποίου πληροφορούνταν ο έκπληκτος αναγνώστης για τον καταποντισμό της Μεσογείου και την άρδευση της Σαχάρας. Δεν ήταν φυσικά άλλο ένα ορόσημο της επιστημονικής φαντασίας, αλλά μια πραγματική μελέτη που ήθελε να γίνει πράξη.

Τρία χρόνια αργότερα, ο Γερμανός ξαναχτύπησε με το νέο σύγγραμμά του «Atlantropa», μια ακόμα πιο λεπτομερή καταγραφή της ουτοπίας του. Μέχρι τον θάνατό του το 1952, ο επίμονος αρχιτέκτονας θα έχει εκδώσει άλλα τέσσερα πονήματα πάνω στην Atlantropa, τα οποία συμπληρώνονταν με καμιά χιλιοστή δημοσιεύσεις και άλλες τόσες διαλέξεις, ένα ογκώδες corpus κοντολογίς που καλύπτει σήμερα ένα καλό μέρος των αρχείων του Deutsches Museum του Μονάχου.

Χωρίς να έχει να σκεφτεί βαρετούς περιορισμούς και να πρέπει να λάβει υπόψη του την τραγική πραγματικότητα της Ευρώπης του Μεσοπολέμου, το πλάνο του Sörgel περιλάμβανε τρία θεόρατα φράγματα που θα έκαναν τις ογκωδέστερες ανθρώπινες κατασκευές να κρύβονται από ντροπή. Το μεγαλύτερο όλων θα έφραζε το Γιβραλτάρ, εκεί ανάμεσα στην Ισπανία και το Μαρόκο, διαχωρίζοντας έτσι οριστικά τη Μεσόγειο Θάλασσα από τον Ατλαντικό Ωκεανό.

Ένα δεύτερο πελώριο φράγμα θα εμφανιζόταν στον Ελλήσποντο, αποκόπτοντας τη Μεσόγειο από τη Μαύρη Θάλασσα. Κι αν αυτά δεν ήταν αρκετά, ένα τρίτο φράγμα θα εκτεινόταν μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας για να κόψει αυτή τη φορά τη Μεσόγειο στα δυο, κρατώντας τη στάθμη της σε διαφορετικό ύψος στις δυο πλευρές του.

Ο Sörgel ήξερε βέβαια πως η Μεσόγειος τροφοδοτείται από αρκετά ποτάμια, το κύριο σώμα του νερού της προκύπτει πάντως από τον Ατλαντικό. Κι έτσι δεν θα ήταν δύσκολο να χαμηλώσεις τη στάθμη της αν την απέκοβες από τον ωκεανό σφραγίζοντας το Γιβραλτάρ. Το κόστος εξάλλου θα ήταν μηδαμινό μπροστά στα εξόφθαλμα και αμέτρητα οφέλη που θα ξεπηδούσαν από μια τέτοια φιλόδοξη παρέμβαση στο περιβάλλον, σύμφωνα με τον εμπνευστή και το δίκτυο των υποστηρικτών του πάντα.

Κάθε φράγμα θα παρείχε όχι μόνο τεράστιες ποσότητες ηλεκτρικού ρεύματος μέσω των υδροηλεκτρικών σταθμών του, αλλά και έναν μοχλό πίεσης για να παραμένουν τα κράτη ειρηνικά και φιλικά μεταξύ τους. Την ίδια ώρα, τα νέα εδάφη που θα αναδύονταν από τη θάλασσα (κυρίως στον χώρο της Αδριατικής), θα δημιουργούσαν νέες καλλιεργήσιμες εκτάσεις αλλά και περισσότερο χώρο για να αναπτυχθεί το ευρωπαϊκό στοιχείο.

Η Atlantropa, με όλη της την παραξενιά, ήταν άλλωστε μια καινοτόμα απάντηση στους παράξενους καιρούς όπου ζούσε ο Sörgel, όταν τα σύννεφα της ανέχειας και του απειλούμενου νέου πολέμου έζωναν ξανά την Ευρώπη τον καιρό του Μεσοπολέμου. Ο ίδιος μιλούσε εξάλλου για την ανάγκη περισσότερου ζωτικού χώρου για τον Ευρωπαίο, μια ρητορεία που θα χρησιμοποιούσαν λίγο αργότερα και οι Ναζί για να εισβάλουν στους γείτονές τους.

Η μαζική ανεργία, η φτώχεια αλλά και τα πρόδηλα μίση των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων έκαναν το ευρωπαϊκό μέλλον να φαντάζει σκοτεινό και αβέβαιο και ο Sörgel, άνθρωπος της εποχής του, το έβλεπε αυτό αναζητώντας μόνιμες λύσεις όχι μόνο για τον λαό του, αλλά για όλα τα ευρωπαϊκά έθνη. Ο ίδιος ήταν εξάλλου σκληροπυρηνικός πασιφιστής και η Atlantropa του λογίστηκε έτσι ως η μόνη ικανοποιητική απάντηση που θα εξασφάλιζε την ειρήνη και την ευημερία μεταξύ των εθνών της ταλαίπωρης Γηραιάς Ηπείρου.

Παρά το γεγονός ότι το πλάνο του δεν μιλούσε για ένωση χωρών ή ομοσπονδίες, ήταν τέτοια η έκταση και οι ανάγκες για να κατασκευαστεί η Atlantropa που θα καλούσε σε αναγκαστική συνεργασία των χωρών της Ευρώπης και μάλιστα των πιο κραταιών. Αυτό θα δημιουργούσε μια αλληλοεξάρτηση των λαών της περιοχής, η οποία θα λειτουργούσε ως εχέγγυο ειρήνης και σταθερότητας.

Αλλά και ο απλός αριθμός των εργατικών χεριών που απαιτούσε μια τέτοια κίνηση, διατεινόταν ο αρχιτέκτονας, θα κρατούσε την Ευρώπη απασχολημένη για τουλάχιστον έναν αιώνα, απαντώντας ικανοποιητικά στο πρόβλημα της τεράστιας ανεργίας. Όσο για τη φτηνή ενέργεια, θα τροφοδοτούσε την ευρωπαϊκή οικονομία σε πρωτόγνωρα επίπεδα ανάπτυξης και όλοι θα ζούσαν καλύτερα και αρμονικότερα. Όλοι οι Ευρωπαίοι φυσικά, μιας και οι Αφρικανοί δεν θα είχαν προφανώς λόγο σε όλο αυτό.

Ο γερμανικός λαός λάτρεψε σε κάποιες ιστορικές φάσεις του το σχέδιο του Sörgel, ο οποίος είχε πια έναν μικρό αλλά ισχυρό κύκλο θαυμαστών και υποστηρικτών. Ίδρυσε κάποια στιγμή ένα ίδρυμα, το Atlantropa Institute, ώστε να προωθήσει το σχέδιο σε παγκόσμιο επίπεδο. Παρά τη λαοφιλία που γνώρισε και τη μερική τουλάχιστον επιστημονική συναίνεση, η Αtlantropa δεν θα ευοδωνόταν. Σύντομα οι Ναζί θα καταλάμβαναν την εξουσία στη Γερμανία βάζοντας την Ευρώπη σε νέες περιπέτειες.

Ο Sörgel έφερε πάντως την ιδέα του στο τραπέζι των ηγετών του Γ’ Ράιχ, αυτοί όμως, αντίθετα από το μυθιστόρημα του Φίλιπ Ντικ, δεν είχαν καμία όρεξη να φτιάξουν φράγματα. Το δικό τους όραμα για την επέκταση του ζωτικού χώρου ήταν σαφώς πιο παλιομοδίτικο, περιλαμβάνοντας πόλεμο και αίμα και παραδοσιακή κατάκτηση νέων εδαφών με τη δύναμη των όπλων. Στο αντίτυπο του βιβλίου του «Die Drei Grossen A» (1938) που άφησε ο Sörgel για τον Χίτλερ, ο παρανοϊκός δικτάτορας σημείωσε στο εσώφυλλο ότι η ιδέα της Αtlantropa δεν ήταν συνεπής με τη ναζιστική ιδεολογία.

Κι έτσι στα μέσα της δεκαετίας του 1930 η ουτοπία πέρασε στα «ψιλά» της γερμανικής κοινωνίας, όσο η χώρα ετοιμαζόταν ολοταχώς για πόλεμο. Μια δεύτερη ζωή θα γνώριζε μεταπολεμικά και αυτή τη φορά θα ήταν οι νικητές Σύμμαχοι αυτοί που θα τη συζητούσαν σοβαρά.

Και γιατί όχι άλλωστε, μιας και η Αtlantropa υποσχόταν νέα γη και φαγητό, περισσότερη εργασία και ενέργεια, αλλά κυρίως ένα νέο όραμα για την ισοπεδωμένη Ευρώπη και την πάμφτωχη Αφρική. Την ίδια ώρα, ήταν μια ιδέα που εφάρμοζε τα ιδανικά του πασιφισμού, μέσα σε έναν κόσμο μάλιστα που είχε μόλις βγει από τον φονικότερο πόλεμο όλων των εποχών, έκλεινε όμως και το μάτι στη νεο-αποικιοκρατική ρητορεία που αναδύθηκε μεταπολεμικά, καθώς πλέον ο κόσμος θα χωριζόταν σε τρεις ζώνες: Αμερική, Ασία και Αtlantropa (Ευραφρική).

Η ουτοπία του Sörgel ενείχε ταυτοχρόνως μέσα της και την ιδέα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, καθώς η Αtlantropa του θα ήταν ο μόνος τρόπος να ανταγωνιστεί η κατεστραμμένη Ευρώπη τον θριαμβευτή του πολέμου, τις ΗΠΑ, αλλά και την ανατολίτικη δύναμη που ο ίδιος αποκαλούσε «Παν-Ασία».

Η Αtlantropa κέντρισε πράγματι τις δυτικές δυνάμεις καθώς υποσχόταν ένα σωρό πράγματα που ήταν για κάποια χρόνια τουλάχιστον το μεγάλο μεταπολεμικό ζητούμενο. Την ώρα που η Δύση ήθελε να ενδυναμώσει τους (αποικιοκρατικού τύπου) δεσμούς της με την Αφρική και να παλέψει αποφασιστικά με την εξάπλωση του σοβιετικού κομμουνισμού, η Αtlantropa έμοιαζε με ισχυρή αντιπρόταση.

Όταν όμως θα ερχόταν η πυρηνική ενέργεια να κάνει την υδροηλεκτρική παρελθόν, η ουτοπία του Sörgel υπέστη ένα σοβαρό πλήγμα. Δεν θα ήταν το μόνο, καθώς και το κόστος τής τουλάχιστον εκατονταετούς αυτής κατασκευαστικής οδύσσειας λογίστηκε δυσβάσταχτο από μια φαλιρισμένη Ευρώπη που πάλευε να ξαναχτίσει τις πόλεις της. Το τρίτο και τελευταίο χτύπημα θα ήταν το τέλος της αποικιοκρατίας με τη μορφή που την ήξερε τουλάχιστον η Ευρώπη ως τα τότε. Η Αtlantropa χαρακτηριζόταν τώρα «τεχνολογικά αχρείαστη» και «πολιτικά ανεφάρμοστη», παρά το γεγονός ότι το Atlantropa Institute συνέχισε να δίνει τις μάχες του παραμένοντας σε λειτουργία ως το 1960.

Η Atlantropa πέθανε ουσιαστικά πλάι στον εμπνευστή της το 1952. Κάποιοι έσπευδαν τώρα να υποδείξουν πόσο διαφορετική θα ήταν η παγκόσμια ιστορία αν η Ευρώπη και κυρίως η Γερμανία επέκτεινε τον ζωτικό της χώρο σύμφωνα με το ειρηνικό όραμα του Sörgel. Τόσο το τέλος της Atlantropa όσο και του ίδιου του οραματιστή της ήταν όμως βίαια: ο 67χρονος αρχιτέκτονας χτυπήθηκε από ένα αυτοκίνητο πάνω στο ποδήλατό του καθοδόν για την καθιερωμένη του διάλεξη στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Το τραγικό δυστύχημα έλαβε χώρα σε έναν δρόμο χωρίς κίνηση και ο οδηγός του αυτοκινήτου δεν βρέθηκε ποτέ…