Αφορμή για τη σύντομη αυτή έρευνα υπήρξε μια ερώτηση περί του σταυρού των αρχιερατικών υπογραφών ως «συμβόλου της αρχιερατικής εξουσίας».
Δεν χρειάστηκε να αναζητήσουμε στη βιβλιογραφία αν έχουν διατυπωθεί κάποιες γνώμες για το θέμα αυτό. Σημασία δεν έχουν οι γνώμες των ανθρώπων, αλλ᾽ η ιστορική αλήθεια. Αυτή αποκαλύπτεται από τα ιστορικά γεγονότα, τα οποία, ως προς το συγκεκριμένο θέμα, είναι οι ίδιες οι διασωθείσες από το παρελθόν υπογραφές. Τέτοιες υπογραφές υπάρχουν πολυάριθμες και μπορούμε να τις δούμε σε φωτογραφίες χειρογράφων και σε προσεκτικά επιμελημένες εκδόσεις κειμένων.
Το αποτέλεσμα της έρευνας αυτής ήταν αναπάντεχο! Διαπιστώθηκε ότι οι σταυροί χρησιμοποιούνταν επί πολλούς αιώνες όχι μόνο στις υπογραφές των αρχιερέων ή των αυτοκρατόρων και των αξιωματούχων, αλλά και στις υπογραφές όλων των άλλων απλών Χριστιανών, ακόμη και για τα ονόματα των αγραμμάτων, οι οποίοι έθεταν αντί υπογραφής ένα σταυρό και κάποιος άλλος τον συμπλήρωνε με το όνομα!
Αυτό οπωσδήποτε αποδεικνύει ότι ο σταυρός των αρχιερατικών υπογραφών δεν είχε σχέση με την αρχιερατική εξουσία, ούτε με οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη εξουσία, αλλ᾽ εντασσόταν απλώς στη γενική χρήση του σταυρού σε όλες τις υπογραφές, κληρικών και λαϊκών.
Βεβαίως δεν θα ταίριαζε το σύμβολο της υπέρ νουν θυσίας του Υιού του Θεού υπέρ των ανθρώπων να καταστεί σύμβολο εξουσίας ανθρώπων επί άλλων ανθρώπων. Όπως βεβαίως ούτε ταιριάζει το σύμβολο αυτό της άκρας ταπεινώσεως του Θεανθρώπου να μεταβάλλεται σε κοσμήματα ανθρώπων προς επίδειξη και απόδειξη της ανθρώπινης ματαιοδοξίας.
Πάντως προκαλεί συγκίνηση και νοσταλγία η διαπίστωση ότι ο σταυρός του Χριστού αποτελούσε άλλοτε αναφαίρετο στοιχείο των ονομάτων όλων των Χριστιανών, ανδρών και γυναικών, κληρικών και λαϊκών, αρχόντων και αρχομένων, σοφών και αγραμμάτων, και ήταν παρών ως κυρίαρχο και ζωτικό στοιχείο σε όλες τις πτυχές και εκφάνσεις του δημόσιου και ιδιωτικού βίου τους!
Στα κείμενα που ακολουθούν προτάσσεται μία παλαιογραφική παρατήρηση, παρατίθενται κατόπιν οι διαπιστώσεις και τα συμπεράσματα και επισυνάπτεται ένα παράρτημα φωτογραφιών μερικών χαρακτηριστικών παραδειγμάτων από το πλήθος των χειρογράφων και εντύπων που βεβαιώνουν το αληθές των διαπιστώσεων αυτών.
α’) Παλαιογραφική παρατήρηση
Είναι γνωστό ότι στις αρχιερατικές υπογραφές τίθεται στην αρχή το σημείο του σταυρού. Όμως παλαιότερα το σημείο του σταυρού ετίθετο και στο τέλος της υπογραφής. Έτσι η υπογραφή βρισκόταν μεταξύ δύο σταυρών (†……………†).
Ο πρώτος σταυρός παρουσιάζει στα παλαιά έγγραφα μια ιδιάζουσα μορφή, που προήλθε από τη συνένωση του † με το άρθρο ο που ακολουθεί. Συνήθως η υπογραφή άρχιζε έτσι: «† ὁ εὐτελής …» ή «† ὁ ταπεινός …». Αρχικά ο σταυρός † και το άρθρο ο γράφονταν χωριστά. Ο τρόπος αυτός επιβίωσε και σε πολύ μεταγενέστερους χρόνους, σε αρκετές περιπτώσεις υπογραφών. Το βλέπομε και σε πολλές υπογραφές της εν Κων/πόλει Συνόδου του Μαΐου 1590 περί του νεοϊδρυθέντος Πατριαρχείου Μόσχας (βλ. παράρτ. 2).
Ενωρίς όμως βλέπομε ότι το ο ενώθηκε με την οριζόντια κεραία του σταυρού, σχηματίζοντας το σύμπλεγμα . Η «δασεία» επάνω από το ο εξακολούθησε να γράφεται χωριστά, αλλά το σχήμα της άλλαζε βαθμιαία. Από έγινε και κατόπιν . Και τις τρεις αυτές μορφές της δασείας τις βλέπομε μαζί με το σύμπλεγμα σε διαφορετικές υπογραφές της εν Κων/πόλει Συνόδου του 1166 (βλ. παράρτ. 1).
Αργότερα η μορφή της δασείας συνενώθηκε με τον σταυρό και προέκυψε το σύμπλεγμα ή . Αυτό το σύμπλεγμα επικρατεί στις πολυάριθμες υπογραφές της Συνόδου του Μαΐου 1590 (βλ. παραρτ. 2 και 3).
* * *
β’) Η χρήση του σημείου του σταυρού στις άλλες, πλην των αρχιερατικών, υπογραφές.
Έχει επικρατήσει η εντύπωση ότι το σημείο του σταυρού τίθεται μόνο στην αρχή υπογραφών αρχιερέων και κληρικών.
Στην πραγματικότητα, κατά τους παλαιούς χρόνους η χρήση του σταυρού στις υπογραφές ήταν ευρύτατη και γενική σε όλους, κληρικούς και λαϊκούς.
Στη Σύνοδο του Μαΐου 1590 βλέπομε ότι ο σταυρός τίθεται ομοίως στην αρχή και το τέλος και των υπογραφών των λαϊκών αξιωματούχων («οφφικιάλων») του Πατριαρχείου Κων/πόλεως, που υπέγραψαν σε ιδιαίτερο χώρο, δίπλα στις υπογραφές των πατριαρχών και των αρχιερέων (βλ. παράρτ. 3).
Μια πρόχειρη έρευνα στα πολυάριθμα έγγραφα που δημοσίευσαν οι Franz Miklosich και Joseph Müller στα Acta et Diplomata, vol. I-VI, Βιέννη 1860-1890, αποκαλύπτει ότι όλοι οι Χριστιανοί συνέδεαν τον σταυρό με τα ονόματά τους.
Είναι γνωστό ότι οι αυτοκράτορες έθεταν σταυρό πριν και μετά το όνομά τους, αλλά και στην αρχή και το τέλος του κειμένου των διαταγμάτων τους.
Αλλά αυτό το βλέπομε και σ᾽ όλα τα ονόματα αυτοκρατορικών αξιωματούχων. Βλ. ως παράδειγμα «πιττάκιον» του έτους 1045 για τη Νέα Μονή της Χίου (παράρτ. 4).
Το ίδιο ισχύει και για τα ονόματα όλων των ιερέων, των ιερομονάχων και των απλών μοναχών. Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα παρέχουν οι υπογραφές όλων των ιερομονάχων και μοναχών της Πάτμου στη Διαθήκη του ηγουμένου τους το έτος 1157, καθώς και των ιερέων που υπογράφουν στο τέλος ως μάρτυρες (παραρτ. 5-7).
Το ίδιο βλέπομε και στα ονόματα απλών λαϊκών, που παρίστανται ως μάρτυρες σε συνάψεις συμβολαίων (βλ. παραρτ. 8-9).
Οι σταυροί τίθενται και πριν από τα ονόματα απλών Χριστιανών που απαριθμούνται σε καταλόγους διαφόρων εγγράφων. Βλ. ως παράδειγμα τον κατάλογο των καλλιεργούντων τα αμπέλια μιας μονής περί το 1188 (παράρτ. 10).
* * *
γ’) Οι «υπογραφές» των αγραμμάτων χριστιανών.
Ειδική περίπτωση αποτελεί η σύνδεση του σημείου του σταυρού με τα ονόματα των αγραμμάτων Χριστιανών, που αποτελούσαν τότε την πλειονότητα του λαού. Μη δυνάμενοι να γράψουν το όνομά τους, έγραφαν το σημείο του σταυρού στην αρχή ή στο τέλος του εγγράφου ή ανάμεσα στα άλλα ονόματα, και ο συμβολαιογράφος ή ο γραφέας του εγγράφου προσέθετε σε κάθε σταυρό τις λέξεις: «Σίγνον (= Signum, σημείον) τού ….». Παραδείγματα:
Βλ. άλλα παραδείγματα στα παραρτ. 6-7 καί 8-9.
Παρατηρούμε ότι το έτος 1157 στη Μονή της Πάτμου ο ηγούμενος, 6 ιερομόναχοι και 6 μοναχοί υπέγραψαν ιδιοχείρως, αλλά οι υπόλοιποι 60 μοναχοί έγραψαν ο καθένας ένα σημείον (σίγνον) του σταυρού. Στο κείμενο της Πάτμου τούτο ονομάζεται «σιγνογραφία» («δια της υπογραφής και σιγνογραφίας άμα των μοναχών της μονής», παράρτ. 6, σελ. 108). Στις συμβολαιογραφικές πράξεις διαβάζομε στο κείμενο που έγραφε ο συμβολαιογράφος (ταβουλάριος) ή άλλος νομικός: «τους τιμίους και ζωοποιούς σταυρούς ιδιοχείρως προτάξαντες το παρόν πρατήριον ημών ενυπόγραφον έγγραφον τιθέμεθα» (βλ. παραρτ. 8, σελ. 161, και 9, σελ. 162).
* * *
δ’) Συμπεράσματα από την έρευνα αυτή για το νόημα του σημείου του σταυρού στις υπογραφές.
Από τα λίγα παραδείγματα που παρατέθηκαν εδώ, και από τα πολυάριθμα άλλα που υπάρχουν εκδεδομένα, συνάγεται πρώτο απ᾽ όλα το αναμφισβήτητο συμπέρασμα ότι οι σταυροί των υπογραφών δεν έχουν σχέση με την αρχιερατική εξουσία, ούτε βεβαίως με την αυτοκρατορική ή οποιαδήποτε άλλη εξουσία, διότι συνδέονταν χωρίς διακρίσεις με τα ονόματα όλων των Χριστιανών, κληρικών και λαϊκών, ανδρών και γυναικών (παραρτ. 8, 9, 10 και σελ. 160, 162, 389), αρχόντων και αρχομένων, εγγραμμάτων και αγραμμάτων.
Στο ερώτημα όμως, ποιο είναι το πραγματικό νόημά τους, υπάρχει η δυνατότητα να δοθούν διάφορες ερμηνείες.
– Μπορεί οι σταυροί στην αρχή και το τέλος του ονόματος να σήμαιναν ότι ο κάθε Χριστιανός ανήκει στον Χριστό, ότι έχει αυτόν ως αρχή και τέλος της ζωής του, ή ότι αίρει ο καθένας τον σταυρό του και ακολουθεί τον Χριστό «άχρι θανάτου». Αλλ᾽ αυτή η ερμηνεία πρέπει να απορριφθεί, διότι τέτοια ιδεώδης χριστιανική ζωή εκφράζεται μεν στη ζωή των Αγίων, αλλ᾽ όχι στη ζωή της πλειονότητας των Χριστιανών.
– Θα μπορούσαν όμως οι σταυροί να σήμαιναν ότι κάποιος απλώς ανήκει στους Χριστιανούς και διαφέρει από τον υπόλοιπο κόσμο, αφού ο σταυρός είναι το διακριτικό γνώρισμα του Χριστιανισμού. Γι᾽ αυτό και οι επιγραφές των χριστιανικών ναών ήδη από παλαιότατους χρόνους (όπως στον Άγιο Δημήτριο και την Αγία Σοφία της Θεσσαλονίκης) αρχίζουν και τελειώνουν με σταυρούς, απλώς διότι περιέχουν κάτι χριστιανικό (ιερό κείμενο, δέηση, ανάμνηση ιστορικού γεγονότος).
– Μπορούσαν ακόμη οι δύο σταυροί στην αρχή και στο τέλος του ονόματος να σήμαιναν πνευματικούς φραγμούς, που προστάτευαν τον Χριστιανό από τις δυνάμεις του σκότους. Με αυτή την έννοια βλέπομε ότι από παλαιότατους χρόνους οι Χριστιανοί χάραζαν ή τοποθετούσαν σταυρούς στους τοίχους των οικοδομημάτων, θέλοντας να εμποδίζουν την είσοδο δαιμονικών δυνάμεων.
– Στις συμβολαιογραφικές πράξεις οι σταυροί είχαν, όπως φαίνεται, και νόημα παρόμοιο με του όρκου, δηλαδή βεβαίωναν ότι ο υπογράφων είναι τίμιος και λέγει την αλήθεια, διότι ο σταυρωθείς Χριστός είναι η αλήθεια, και είναι όλως αντίθετος προς το ψεύδος και την αδικία.
– Θα μπορούσαν βεβαίως οι σταυροί να έχουν και κάποιο άλλο νόημα.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ
Πεμπτουσία
