Η ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής είναι από τις πιο γοητευτικές αφηγήσεις της αρχαιότητας. Μιλά για μια θνητή πριγκίπισσα, τόσο όμορφη ώστε οι άνθρωποι εγκατέλειψαν τους ναούς της Αφροδίτης για να τη θαυμάσουν. Η Αφροδίτη, θιγμένη από αυτή την προσβολή, ζήτησε από τον γιο της Έρωτα να την τιμωρήσει κάνοντάς την να ερωτευτεί το πιο ποταπό πλάσμα. Εκείνος όμως, μόλις την είδε, πληγώθηκε από το ίδιο του το βέλος και την αγάπησε.

Με χρησμό του Απόλλωνα, η Ψυχή οδηγήθηκε στην κορυφή ενός βουνού για να συναντήσει τον «σύζυγο» που της είχε τάξει η μοίρα. Ο Ζέφυρος την πήρε και την άφησε σε ένα λαμπρό παλάτι, όπου ο άγνωστος άντρας την επισκεπτόταν κάθε βράδυ με τον όρο να μην αντικρίσει ποτέ το πρόσωπό του.

Για λίγο η ζωή της κυλούσε μέσα στην αφθονία και τη φροντίδα, ώσπου οι ζηλόφθονες αδελφές της την έπεισαν ότι κοιμόταν δίπλα σε τέρας. Ένα βράδυ άναψε το λυχνάρι και είδε ότι ο άντρας της ήταν ο ίδιος ο Έρωτας. Μια σταγόνα καυτό λάδι έπεσε στον ώμο του, εκείνος ξύπνησε και έφυγε.

Η Ψυχή, απελπισμένη, σκέφτηκε να τερματίσει τη ζωή της, αλλά τη γλίτωσε ένα ποτάμι και ο θεός Παν την ενθάρρυνε να παλέψει. Τότε στράφηκε στην Αφροδίτη και της ζήτησε να υπηρετήσει για να ξανακερδίσει τον Έρωτα. Η θεά της ανέθεσε αδύνατους άθλους:

• Να ξεχωρίσει σπόρους από ένα τεράστιο σωρό – πράγμα που έκαναν για εκείνη τα μυρμήγκια.
• Να φέρει χρυσόμαλλο μαλλί από τα κριάρια του Ήλιου – το κατάφερε μαζεύοντας τις τούφες που είχαν μείνει στα αγκάθια.
• Να φέρει νερό από τις πηγές της Στυγός και του Κωκυτού – με τη βοήθεια ενός αετού του Δία.
• Τέλος, να κατέβει στον Άδη και να φέρει ένα κουτί από την Περσεφόνη.

Η περιέργειά της την πρόδωσε: άνοιξε το κουτί και βυθίστηκε σε βαθύ ύπνο. Ο Έρωτας, που ποτέ δεν έπαψε να την αγαπά, έτρεξε κοντά της, απομάκρυνε τον ύπνο και ανέβηκε στον Όλυμπο για να ικετεύσει τον Δία. Ο πατέρας των θεών συγκάλεσε συνέλευση, κατευνάστηκε η οργή της Αφροδίτης και η Ψυχή έλαβε την αμβροσία που της χάρισε την αθανασία.

Έτσι ο γάμος της με τον Έρωτα έγινε επίσημος ενώπιον όλων των θεών και από την ένωσή τους γεννήθηκε η Ηδονή.

Η πιο πλήρης αφήγηση του μύθου βρίσκεται στις «Μεταμορφώσεις» του Απουλήιου τον 2ο αιώνα μ.Χ., αν και σκηνές του διακρίνονται ήδη στην ελληνιστική και ρωμαϊκή τέχνη. Στην εικονογραφία η Ψυχή παρουσιάζεται με φτερά πεταλούδας, ενώ ο μύθος ενέπνευσε αμέτρητους καλλιτέχνες της Αναγέννησης και αργότερα.

Χαρακτηριστικό είναι το άγαλμα του Αντόνιο Κανόβα «Η Ψυχή ανασταίνεται από το φιλί του Έρωτα», που απεικονίζει τη στιγμή της λύτρωσης.

Η ιστορία δεν είναι μόνο ένας ερωτικός μύθος αλλά και αλληγορία:

• Ο όρος να μη δει το πρόσωπο του αγαπημένου δείχνει ότι η αγάπη στηρίζεται στην εμπιστοσύνη.
• Οι άθλοι της Ψυχής μοιάζουν με πορεία ενηλικίωσης, όπου η ψυχή δοκιμάζεται και ωριμάζει μέσα από δυσκολίες.
• Η κάθοδος στον Άδη θυμίζει θάνατο και αναγέννηση.
• Η τελική θέωση της Ψυχής δείχνει τη συμφιλίωση του ανθρώπινου με το θείο.