Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) και της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (1461) οι Οθωμανοί θα κυριαρχήσουν στις περιοχές αυτές. Αργότερα οι ρωσοτουρκικές αντιπαραθέσεις, κυρίως μετά το 18ο αιώνα, θα προκαλέσουν μεγάλα ρεύματα μετανάστευσης Ποντίων προς τη Ρωσία.

Όπως γράφει ο ιστορικός Βλάσης Αγτζίδης, η οριστική διαμόρφωση της φυσιογνωμίας των ελληνικών κοινοτήτων στην πρώην Σοβιετική Ένωση συμπίπτει με τη Μικρασιατική Καταστροφή, όταν χιλιάδες πρόσφυγες από το Μικρασιατικό Πόντο κατακλύζουν τις ρωσικές περιοχές. Η άρνηση των κυβερνήσεων της Ελλάδας μετά το 1928, να επιτρέψουν την κάθοδο των προσφύγων αυτών – κάτι που ήταν επιβεβλημένο, εφόσον οι πρόσφυγες αυτοί καλύπτονταν από τη Συνθήκη της Λωζάνης – οδήγησε στον εγκλωβισμό τους στη σοβιετική επικράτεια

Οι διώξεις κατά των Ελλήνων της αχανούς εκείνης χώρας ξεκινούν στις 15 Δεκεμβρίου του 1937. Σύμφωνα με τη διαταγή, την οποία υπέγραφε ο Γενικός Κομισάριος της Κρατικής Ασφάλειας, όλοι οι Έλληνες, για τους οποίους υπάρχουν υποψίες κατασκοπείας, κωλυσιεργίας, εξεγέρσεως και εθνικιστικής αντισοβιετικής δραστηριότητας έπρεπε να συλληφθούν.

Οι διώξεις θα τερματιστούν το 1949 με τη μαζική και βίαιη μεταφορά της πλειονότητας των ελληνικών πληθυσμών του Καυκάσου στην Κεντρική Ασία. Πάνω από 38.000 Έλληνες εξοντώθηκαν στα γκούλαγκ της Σιβηρίας την εποχή του Ιωσήφ Στάλιν στα τρία κύματα διωγμών (1937, 1944, 1949). Ελάχιστοι βγήκαν ζωντανοί από τα φοβερά κάτεργα. Βέβαια δεν ήταν μόνον Ελληνες που διώχθηκαν αλλά και Πολωνοί, Κορεάτες, Ιάπωνες, Γερμανοί, Φινλανδοί, Ρουμάνοι, Ρώσοι κ.ά.

Τότε πολλοί Έλληνες θα καταφύγουν στην Ελλάδα. Στη Σύρο όπου ζούσα είχα γνωρίσει το δάσκαλο Σπύρο Παναγιωτίδη, η οικογένεια του οποίου είχε υποστεί τις σταλινικές διώξεις. Ο κ. Παναγιωτίδης είχε γεννηθεί στη Ρωσία από Πόντιους γονείς το 1936. Ήταν τριών χρονών όταν ήρθαν στην Ελλάδα. Τότε δεν μπορούσα να φανταστώ ότι υπήρχαν και στη Νέα Χηλή Αλεξανδρούπολης οικογένειες που είχαν έρθει στην Ελλάδα το 1939, μέλη των οποίων είχαν σταλεί εξόριστοι στη Σιβηρία ή πέθαναν στη φυλακή.

Οι σταλινικές διώξεις, σύμφωνα πάντα με τον κ. Βλάση Αγτζίδη πραγματοποιήθηκαν μόλις 15 χρόνια μετά το τέλος της μεγάλης ανθρωποσφαγής που πραγματοποίησε ο τουρκικός εθνικισμός στο μικρασιατικό Πόντο. Ολοκληρώθηκε έτσι η εξόντωση ενός ακμαίου ελληνικού κόσμου, ο οποίος διακρινόταν από ιστορική συνέχεια στο χώρο και από την αίσθηση της εντοπιότητας. Δεν είναι τυχαίο, ότι ακόμα και σήμερα, ο αρχαιότερος επιζών λαός της Μαύρης Θάλασσας, είναι οι Έλληνες… Τα τελευταία υπολείμματά του εξακολουθούν να υπάρχουν και να συμμετέχουν στα μετασοβιετικά δρώμενα.

Με την έναρξη των διώξεων, ολόκληρη η ελληνική ηγεσία και μαζί της και η πλειονότητα των ενηλίκων Ελλήνων συνελήφθη και εξοντώθηκε. Οι διώξεις κατά των Ελλήνων του Πόντου πραγματοποιήθηκαν με εθνικά κριτήρια. Μεγάλες περιοχές με συμπαγή ελληνικό πληθυσμό εκκαθαρίστηκαν. Δεν εξαιρέθηκαν από τις διώξεις ούτε τα μέλη του κόμματος. Χιλιάδες Έλληνες εκτελέστηκαν με την κατηγορία του «εχθρού του λαού» ή εξορίστηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης (γκούλαγκ) της Σιβηρίας.

Το σταλινικό καθεστώς δεν εξαιρούσε από τις διώξεις ούτε τα παιδιά. Έτσι το 1937 θα εκδοθεί διαταγή, η οποία επέτρεπε τη σύλληψη παιδιών ως 12 ετών και την καταδίκη τους, ακόμα και με τις βαρύτερες ποινές. Αυτή η διαταγή διευκόλυνε την εξόντωση των παιδιών των «εχθρών του λαού». Τα παιδιά των συλληφθέντων οδηγούνταν σε ορφανοτροφεία. Αναγκάζονταν να αλλάξουν το όνομά τους, αρνούμενα έτσι τους κατάδικους γονείς τους.

ΗΠΑ: Η «Ντίξι» που μαίνεται ανεξέλεγκτη είναι η δεύτερη μεγαλύτερη φωτιά στην ιστορία της Καλιφόρνιας

Αν δε δέχονταν την αλλαγή του ονόματος, τα κακομεταχειρίζονταν και τα περνούσαν από δίκη, σαν «παιδιά εχθρών του λαού» ή σαν «συγγενείς εχθρών του λαού». Ανήλικοι βασανίστηκαν σκληρά για υποτιθέμενη συμμετοχή τους σε συνωμοσίες. Υπήρχαν περιπτώσεις ανηλίκων, 16-17 χρόνων, που δικάστηκαν και εκτελέστηκαν. Ορισμένες φορές, ενώ η ποινή ήταν 2-3 χρόνια φυλάκιση, τελικά παρέμειναν έγκλειστοι για 15-20 χρόνια.

Την περίοδο εκείνη εκκλησίες είτε άλλαξαν χρήση και έγιναν αποθήκες, είτε ανατινάχτηκαν. Ιερείς και ψάλτες εξορίστηκαν στη Σιβηρία. Τα ελληνικά σχολεία έκλεισαν. Η διδασκαλία γινόταν στα ρωσικά ή και στη γλώσσα της Δημοκρατίας στην οποία ζούσαν. Τα ελληνικά σχολεία της Αμπχαζίας μετατράπηκαν σε γεωργιανά. Το ελληνικό σχολείο στο Βατούμ μετονομάστηκε. Άλλα άλλαξαν χρήση, όπως το Ελληνικό Παιδαγωγικό Τέχνικουμ του Σοχούμι, μέρος του οποίου παραχωρήθηκε αργότερα για κατοικία σε Αμπχάζια ηθοποιό ή το ελληνικό σχολείο του χωριού Καμπαρντίνκα που παραχωρήθηκε στην αστυνομία και στέγασε τις υπηρεσίες της. Το ελληνικό δεκατάξιο σχολείο του ίδιου χωριού μετατράπηκε σε ρωσικό κ.λπ. Με τον ίδιο τρόπο σταμάτησε η έκδοση ελληνικών εφημερίδων και περιοδικών ενώ καταστράφηκαν τα ελληνικά τυπογραφεία.

Ένας από τους εξόριστους στη Σιβηρία θυμάται: «Το 1939 μας φόρτωσαν 25.000 άτομα και μας πήγαν στη Σιβηρία. Εκεί ήταν δάση. Μας έβαλαν και ανοίξαμε δρόμο και φτάσαμε σε μια πεδιάδα. “Εδώ θα μείνετε” μας είπαν. Μέσα στο δάσος, δίχως σπίτια, δίχως τίποτα, μέσα στο χιόνι… Έτσι σε έξι μήνες από 25.000 μείναμε 600… Μας πήγαιναν για δουλειά τέσσερις – τέσσερις. Γύρω ήταν φαντάροι με όπλα και σκυλιά. Αν έκανες ένα βήμα δεξιά ή ένα βήμα αριστερά πυροβολούσαν χωρίς προειδοποίηση».

Οι διώξεις κατά των Ελλήνων πήραν τέτοια έκταση, ώστε ο πρέσβης της Βρετανίας στη Μόσχα δήλωσε ότι εάν η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης δεν άλλαζε πολιτική και δε σταματούσε τις συλλήψεις και τον εκτοπισμό των Ελλήνων, σύντομα θα έκλεινε το κεφάλαιο του ελληνισμού που είχε ανοίξει επτά αιώνες προ Χριστού.

Υπολογίζεται ότι την περίοδο αυτή περίπου 20.000 Ελληνίδες με τα παιδιά τους υφίσταντο πιέσεις από τις σοβιετικές αρχές να εγκαταλείψουν την ΕΣΣΔ. Η ελληνική κυβέρνηση θ΄ αλλάξει την πολιτική αποθάρρυνσης που είχε ακολουθήσει έως το 1938 (λόγω του ότι η ΕΣΣΔ αποτελούσε εστία κομμουνισμού) και θα προσφέρει κάθε δυνατή βοήθεια στους πρόσφυγες να μεταναστεύσουν στην Ελλάδα.

Έτσι την άνοιξη του 1938 άρχισαν να καταφτάνουν στα ελληνικά λιμάνια πρόσφυγες από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Η ροή των προσφύγων θα ενταθεί τον Οκτώβριο του ιδίου έτους. Οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στις περιοχές όπου είχαν εγκατασταθεί πρόσφυγες του 1922. Όμως και η δική τους εγκατάσταση στην Ελλάδα δεν ήταν εύκολη, όπως εξ άλλου και η ζωή των προσφύγων που είχαν προηγηθεί το 1922.

Νέα Χηλή – Οι επιζήσαντες

Στην αναζήτησή μου να μάθω περισσότερα για τις οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στη Νέα Χηλή, μέλη των οποίων είχαν υποστεί τις σταλινικές διώξεις, θα συνομιλήσω με τις κυρίες Αλεξάνδρα Μιχαηλίδου και Δέσποινα Καλτουρμίδου, οι οποίες είναι πρώτες ξαδέρφες.

Η συνομιλία μου με την κυρία Αλεξάνδρα

Η Αλεξάνδρα Μιχαηλίδου (συνταξιούχος δασκάλα σήμερα) είναι κόρη του Γεωργίου Μιχαηλίδη και της Μαγδαληνής Καλτουρμίδου. Οι γονείς της, κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου θα βρεθούν φυγάδες στην πόλη Τουαψέ της πρώην Σοβιετικής Ενωσης (στα παράλια του Εύξεινου Πόντου). Εκεί θα ζήσουν μέχρι και το 1938, έχοντας αποκτήσει δυο παιδιά.

Η οικογένειά τους θα δοκιμαστεί από τις Σταλινικές διώξεις, μέλη της οποίας θα φυλακιστούν, θα εξοριστούν, θα χαθούν. Μεταξύ αυτών που θα πεθάνει στη φυλακή ήταν και ο πατέρας της Μαγδαληνής Αλέξης Καλτουρμίδης.

Στις αρχές του 1939 ο Γεώργιος και η Μαγδαληνή θα έρθουν στην Ελλάδα, έχοντας μαζί τα παιδιά τους, την πεντάχρονη Κατίνα και τον τετράχρονο Γιάννη.

Την “Ιθάκη” όμως δε θα τη βρουν αμέσως… Η περιπλάνηση θα τους οδηγούσε από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη και από εκεί στο Κιλκίς. Εκεί θα τους βρει η κατοχή. Τότε θα πάρουν την απόφαση να φύγουν για την Αλεξανδρούπολη, όπου ήταν εγκατεστημένοι συγγενείς τους. Αρχικά θα εγκατασταθούν στην Παλαγία (τότε Δάμια).

Ποιος να το περίμενε αλήθεια, είχαν φύγει από το σπίτι τους στη Σοβιετική Ένωση για να γλυτώσουν από τις σταλινικές διώξεις και βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη γερμανο-βουλγαρική κατοχή. Με τον εμφύλιο όταν οι αντάρτες άρχισαν να κατεβαίνουν στο χωριό της Παλαγίας ξαναμάζεψαν τα υπάρχοντά τους και εγκαταστάθηκαν στη Νέα Χηλή. Εντωμεταξύ η γέννηση της Αλεξάνδρας θα μεγαλώσει την οικογένειά τους.

Στην αρχή η ζωή τους δεν ήταν εύκολη. Όμως ρίζωσαν στη Νέα Χηλή, αγωνίστηκαν και πρόκοψαν. Και ενώ μιλούσαν και τα Ρώσικα (η Μαγδαληνή είχε τελειώσει το ρώσικο γυμνάσιο) και τα Τούρκικα δεν είχαν ξεχάσει τα Ποντιακά. Και με τους ήχους της λύρας ταξίδευε ο Γιώργος Μιχαηλίδης στην πατρογονική γη…

Το μέγεθος της οθωμανικής ισχύος κατά το 1ο έτος του 1821

Όπως μου αφηγήθηκε η κ. Αλεξάνδρα, επειδή κάποιοι από τους κατοίκους της Νέας Χηλής είχαν συγγενείς στη Ρωσία, ζητούσαν από τη μητέρα της να τους γράφει τις κάρτες ή τα γράμματα στα ρωσικά.

Η κ. Αλεξάνδρα έγινε δασκάλα. Σήμερα στη ζωή είναι η Κατίνα – οι παλαιότεροι τη θυμόμαστε με τα χαρακτηριστικά λευκά μαλλιά και η Αλεξάνδρα. Ο αδελφός τους ο Γιάννης έχει πεθάνει, όμως είχε κάνει και αυτός την οικογένειά του στη Νέα Χηλή.

Η συνομιλία μου με την κυρία Δέσποινα Καλτουρμίδου

Η κυρία Δέσποινα (επίσης συνταξιούχος δασκάλα) είναι κόρη του Σάββα Καλτουρμίδη και της Αικατερίνης Πανίδου. Με ρίζες στην Τραπεζούντα και στη Σαμψούντα ο Σάββας και η Αικατερίνη θα βρεθούν κι αυτοί στην πόλη Τουαψέ μαζί με τους γονείς και τ΄ αδέλφια τους. Και αυτοί είχαν αποκτήσει στη Ρωσία δυο παιδιά, την Ελισσάβετ και το Νικόλαο.

Ο Σάββας Καλτουρμίδης θα βρεθεί στο ίδιο κελί της φυλακής μαζί με το γαμπρό του Κωνσταντίνο Πανταζίδη (σύζυγος της αδελφής του Σοφίας). Όπως αφηγούταν μετέπειτα στα παιδιά του, σ΄ εκείνο το κελί ένα βαρέλι εξυπηρετούσε τις φυσικές ανάγκες των φυλακισμένων. Κάποια ημέρα ο Κωνσταντίνος είπε στο Σάββα, εάν σταθεί τυχερός και αποφυλακιστεί να φύγουν για την Ελλάδα.

Πράγματι ο Σάββας στάθηκε τυχερός κι αφέθηκε ελεύθερος. Αφού παραχώρησε το σπίτι του στο κράτος, πήρε την οικογένειά του και την οικογένεια της αδελφής του Σοφίας και ήρθαν στην Ελλάδα το 1939. Η Σοφία Πανταζίδου τότε είχε δυο ανήλικα αγόρια, τον Γεώργιο (Γιούρι) και τον Γιάννη. Μαζί τους θα έρθουν στην Ελλάδα και η μικρότερη αδελφή του Σάββα, Ελένη, και η μητέρα τους Δέσποινα (αφού ο πατέρας του Αλέξης είχε πεθάνει εξόριστος στη φυλακή).

Σαν έφτασαν με το πλοίο στον Πειραιά, βλέποντας το γυμνό από δέντρα τοπίο, δεν τους άρεσε καθόλου. Όπως μου αφηγήθηκε η κ. Δέσποινα, στη Ρωσία ζούσαν μέσα σε καταπράσινα δάση. Έτσι θα μετακινηθούν στην Αλεξανδρούπολη, όπου υπήρχαν συγγενείς και θα εγκατασταθούν στη Νέα Χηλή όπου και ρίζωσαν. Εδώ θ΄ αποκτήσουν άλλες δυο κόρες, τη Δέσποινα και την Αντιόπη, οι οποίες θα σπουδάσουν στην Παιδαγωγική Ακαδημία, όπως δασκάλα είχε γίνει και η μεγαλύτερη η Ελισσάβετ.

Στη Νέα Χηλή θα κάνει τη δική του οικογένεια και ο αδελφός τους Νικόλαος Καλτουρμίδης. Σήμερα στη ζωή βρίσκονται μόνο η Δέσποινα και η Αντιόπη κι απολαμβάνουν τις δικές τους οικογένειες – παιδιά κι εγγόνια!

Υ.Γ.

Η μικρότερη αδελφή του Σάββα Καλτουρμίδη Ελένη θα παντρευτεί στη Νέα Χηλή τον Λάζαρο Χούμπη, πρόσφυγα από τη Χηλή της Μαύρης Θάλασσας και θα αποκτήσουν τέσσερα παιδιά.

Ο Κωνσταντίνος Πανταζίδης, σύζυγος της Σοφίας Καλτουρμίδου θα χαθεί στην εξορία. Η Σοφία με τα δυο αγόρια της θα εγκατασταθεί τα πρώτα χρόνια στην Αθήνα. Εκεί θα τους βρει η κατοχή. Στη Νέα Χηλή θα έρθουν το 1948/1949, όπου βρίσκονταν και οι υπόλοιποι συγγενείς.

Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου: Η ναυτική δύναμη στην Επανάσταση του 1821

Οι μεταναστευτικές ροές Ποντίων από τη Ρωσία στην Ελλάδα θα συνεχιστούν και αργότερα. Τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα από την πρώην Σοβιετική Ένωση του 1939, του 1965 και του 1988 (αλλά και αργότερα) κρατούν ζωντανή την ανάμνηση του Ιστορικού Πόντου και παράλληλα πλαισιώνουν το ελλαδικό ποντιακό στοιχείο με φορείς του ιδιαίτερου πολιτισμού, όπως αυτός έχει εξελιχθεί από συμπαγείς ομάδες σε διαφορετικούς γεωγραφικούς χώρους, καθώς ο κοινωνικός περίγυρος είναι πολύ διαφορετικός στα παράλια του Εύξεινου Πόντου απ’ ότι στην Κεντρική Ασία (π.χ. Καζακστάν, Ουζμπεκιστάν κ.α.).

Ευχαριστώ τις κυρίες Αλεξάνδρα Μιχαηλίδου και Δέσποινα Καλτουρμίδου που μου αφηγήθηκαν την ιστορία των γονιών τους. Μέσα από την ιστορία τους μαθαίνουμε για εκείνο το κομμάτι του Ποντιακού Ελληνισμού, που κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας και τη Μικρασιατική Καταστροφή είχε καταφύγει στη Ρωσία, μέρος του οποίου στη συνέχεια διώχθηκε από το σταλινικό καθεστώς με την κατηγορία του “εχθρού του λαού” και εξορίστηκε στα γκούλαγκ της Σιβηρίας.